[به موجب ماده ۲۴۱ قانون آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی، مصوب ۱۳۷۸/۷/۱۸ مجلس شورای اسلامی لغو ضمنی شده است.]
مصوب ۱۳۶۱/۳/۲۳ و ۱۳۶۲/۲/۱۸
فصل اول : کلیات
مبحث اول- محل و طرز تشکیل اولین جلسه مجلس و هیئت رئیسه سنی
ماده 1 – محل مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران محل تشکیل اولین مجلس خبرگان است که قانون اساسی ایران در آن به تصویب رسیده است و هیچ محل دیگری برای تشکیل جلسات عمومی مجلس رسمیت ندارد مگر در مواقع اضطرار که به سبب آفات طبیعی و یا هجوم دشمنان و امثال آن اجتماع و تشکیل جلسات ممکن نباشد، محل جدید و تاریخ جلسات باید رسماً به اطلاع نمایندگان برسد.
ماده 2 – مسن ترین فرد از نمایندگان حاضر بعنوان رئیس سنی و فرد بعدی بعنوان نایب رئیس و دو نفر از جوانترین نمایندگان حاضر بسمت منشی معین میشوند و در جایگاه هیئت رئیسه قرار میگیرند. در صورت تساوی سن هیئت رئیسه سنی با قید قرعه از بین مسن ترین و جوانترین نمایندگان حاضر تعیین خواهد شد. تشخیص هیئت رئیسه سنی با اداره قوانین مجلس است.
ماده 3 – وظایف هیئت رئیسه سنی، اداره جلسه افتتاحیه و انجام مراسم تحلیف و اجرای انتخابات هیئت رئیسه موقت است، انتخاب هیئت رئیسه موقت پس از شور در شعب و در جلسه علنی بعد مجلس انجام خواهد شد. ترکیب و وظایف و طرز انتخاب آن مانند هیئت رئیسه دائم است بجز اینکه اکثریت نسبی در انتخاب رئیس کافی خواهد بود.
ماده 4 – نخستین جلسه هر دوره مجلس شورای اسلامی طبق اصل شصت و پنجم قانون اساسی با حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان (180 نفر) رسمیت مییابد در آغاز جلسه آیات 35 تا 42 سوره شوری تلاوت میشود. پس از قرائت پیام رهبر و یا شورای رهبری مراسم تحلیف انجام و در پایان جلسه نمایندگان بمنظور بزرگداشت خون شهیدان و ادای احترام و تجدید عهد با آنان در بهشت زهرا حضور خواهند یافت.
مبحث دوم
مراسم تحلیف نمایندگان
ماده 5 – نمایندگان حاضر در مجلس طبق اصل شصت و هفتم قانون اساسی به هیئت اجتماع در حال قیام سوگند یاد میکنند. متن سوگند نامه توسط رئیس قرائت میشود و نمایندگان بحالت اجتماع در حال قیام آنرا تکرار و پس از انجام مراسم، سوگند نامه را امضاء میکنند. نمایندگان اقلیتهای دینی این سوگند را با ذکر کتاب آسمانی خود یاد خواهند کرد. نمایندگانی که در جلسه نخست شرکت ندارند باید در اولین جلسه رسمی که حضور پیدا میکنند سوگند را بجای آورند و ذیل سوگند نامه را امضاء کنند.
مبحث سوم
اقتراع شعب و نحوه و مدت رسیدگی به اعتبارنامه‌ها، مدت و اختیارات شعب
ماده 6 – پس از انجام مراسم تحلیف، نمایندگان بحکم قرعه متساویاً به پانزده شعبه تقسیم شده و هر چند نفری که باقی ماندند بترتیب از شعبه اول، یک یک به شعب افزوده میشود. شعب برای انتخاب هیئت رئیسه خود و سپس برای رسیدگی به اعتبارنامه ها و پرونده های انتخاباتی و وظایف مربوط هر روز بدون تعطیل و حداقل روزانه 6 ساعت تشکیل جلسه میدهند. نمایندگانی که بعداً سوگند یاد میکنند بحکم قرعه به عضویت شعبی که کسری دارند پذیرفته میشوند. هر شعبه دارای یک رئیس و دو نایب رئیس و یک مخبر و دو منشی خواهد بود که جداگانه با رأی مخفی با ورقه اکثریت نسبی که بیش از یک سوم کل اعضاء شعبه باشد به مدت یکسال انتخاب میشوند و در صورت تساوی به حکم قرعه عمل خواهد شد. نتیجه انتخابات با ذکر آراء باید طی گزارشی بوسیله مخبر به اطلاع مجلس برسد. مناط اعتبار برای رسمیت جلسه شعب حداقل دو سوم اعضاء میباشد و تصویب اعتبارنامه ها و تصمیمات شعب بجز در مورد انتخاب افراد، با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ماده 7 – شعب به موجب جدول حوزه های انتخابی مجلس شورای اسلامی که براساس حروف تهجی از طرف اداره قوانین مجلس با نظارت هیئت رئیسه تنظیم و توزیع میشود، رسیدگی به اعتبارنامه ها و تشخیص صحت و سقم انتخابات و صلاحیت منتخبین را بر طبق شرایط مندرج در قانون انتخابات شروع و گزارش آنرا از طریق هیئت رئیسه به مجلس تقدیم میدارند. هر شعبه برای تسریع در کار میتواند یک یا چند شعبه فرعی تعیین کند که اعضای آن به قید قرعه از بین منتخبین آن شعبه تعیین میشوند، ولی رسیدگی نهائی در شعبه اصلی بعمل میآید و گزارش آن توسط مخبر شعبه طبق دستور جلسه به مجلس داده خواهد شد و در صورت غیبت مخبر بترتیب یکی از دو نایب رئیس یا منشیان وظیفه او را انجام خواهد داد.
ماده 8 – شعب برای تمام دوره نمایندگی ابقاء میشوند تا هرگاه مجلس در امور مهم و عمومی تشخیص داد مطالب را به آنها ارجاع دهد تا درباره آن شور و بررسی نمایند و پس از آن در جلسه عمومی مطرح شود.
ماده 9 – شعب موظفند صورت جلسات خود را با قید اسامی حاضرین و غائبین و تأخیرکنندگان بوسیله منشی شعبه تنظیم و تقدیم هیئت رئیسه مجلس نمایند.
ماده 10 – تشخیص صلاحیت نامزدی اعضاء شعبه برای عضویت در کمیسیون های مجلس براساس پیشنهاد خود نماینده و رأی اکثریت نسبی مجموع آراء موافق و مخالف هر شعبه خواهد بود.
تبصره – هر نماینده ملزم است برای عضویت حداقل در دو کمیسیون بترتیب اول و دوم پیشنهاد دهد.
مبحث چهارم
تشکیل کمیسیون های تحقیق و تدوین آیین‌نامه، نحوه رسیدگی به اعتبارنامه ها در شعب و کمیسیون تحقیق
ماده 11 – شعب موظفند پس از تعیین هیئت رئیسه خود بلافاصله دو نفر از اعضای خود را که آگاهی بیشتری به مسائل حقوقی داشته و از صلاحیت لازم برخوردار باشند بعنوان اعضاء اصلی و علی البدل به عضویت کمیسیون تحقیق انتخاب نمایند و نتیجه را در جلسه بعد مجلس گزارش دهند.
ماده 12 – هر شعبه یک نفر دیگر از اعضاء را که واجد صلاحیت باشد برای تشکیل کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی معین و نتیجه را به مجلس گزارش خواهد کرد این کمیسیون طرح‌های تغییر مواد آیین‌نامه داخلی مجلس را رسیدگی کرده و نظر خود را به مجلس گزارش مینماید که مطابق آیین‌نامه مورد بررسی و اظهار نظر قرار گیرد. مادامیکه تغییرات پیشنهادی جدیدی به تصویب مجلس نرسیده است این آیین‌نامه ملاک عمل خواهد بود.
ماده 13 – هیچ شعبه ای نمیتواند تقدیم گزارش خود را بیش از ده روز از تاریخ دریافت پرونده بتعویق بیاندازد، در صورتی که تأخیر بحکم ضرورت پیش آمده باشد، رئیس و در غیاب او نایب رئیس شعبه مکلف است هیئت رئیسه مجلس را مطلع سازد و هرگاه هیئت رئیسه علت را موجه دانست موضوع را دوباره بهمان شعبه و در غیر این مورد به شعبه بعد ارجاع مینماید که ظرف ده روز پس از دریافت گزارش دهند.
ماده 14 – گزارش هر یک از شعب که صرفاً درباره تأیید یا عدم تأیید اعتبارنامه ها و بدون ذکر دلیل میباشد در مجلس قرائت میشود.
هرگاه این گزارش مبنی بر تأیید نماینده باشد و از طرف نمایندگان مخالفتی ابراز نشود اعتبارنامه تصویب شده تلقی میگردد و رئیس تصویب آنرا اعلام مینماید.و در صورتی که گزارش شعبه مبنی بر عدم تأیید اعتبارنامه نماینده باشد و یا در مجلس کسی مخالفت کند، پرونده انتخاباتی بدون بحث در مجلس به کمیسیون تحقیق ارجاع میگردد.
ماده 15 – کمیسیون تحقیق ظرف حداکثر 15 روز به دلائل و توضیحات کتبی مخالفین (که باید ظرف 5 روز از تاریخ ارجاع اعتبارنامه به کمیسیون تحقیق فرستاده باشند) رسیدگی میکند و در صورتی که کمیسیون ضروری تشخیص دهد توضیحات شفاهی از تمام و یا از بعضی از‌مخالفین و موافقین و شهود مخالف و موافق خواهد خواست و بالاخره پس از استماع مدافعات نماینده مورد اعتراض رأی خواهد داد. نماینده مورد اعتراض باید ظرف سه روز از تاریخ ابلاغ دعوت کمیسیون در جلسه حاضر شود و یا کتباً مدافعات خود را ارسال دارد و در صورت دوبار دعوت و عدم حضور بدون عذر موجه حق وی ساقط خواهد شد و کمیسیون میتواند بدون استماع مدافعات نماینده مورد اعتراض رأی صادر نماید و رأی کمیسیون که بلافاصله به هیئت رئیسه ارسال میگردد باید مدلل و موجه و با امضاء اکثریت مطلق اعضاء کمیسیون باشد و در مجلس قرائت خواهد شد.
تبصره – تشخیص عذر موجه با کمیسیون تحقیق میباشد.
ماده 16 – نماینده‌ای که در موقع طرح اعتبارنامه مخالفت کرده باشد خواه اعتبارنامه مورد تأیید شعبه و کمیسیون تحقیق قرار گرفته یا قرار نگرفته باشد میتواند حداکثر به مدت نیم ساعت در مجلس صحبت کند و چنانچه تعداد نمایندگانی که در موقع طرح اعتبارنامه مخالفت کرده‌اند بیش از یکنفر باشند مدت صحبت هر یک حداکثر یکربع ساعت خواهد بود. پس از صحبت مخالف یا مخالفین نماینده مورد اعتراض میتواند بمدت یکساعت یا به میزان مجموع مدتیکه نمایندگان مخالف صحبت کرده‌اند، از خود دفاع کند. این دفاع ممکن است بنا به درخواست نماینده‌ای که مورد اعتراض واقع شده پس از صحبت نمایندگانی که بعنوان مخالف صحبت کرده‌اند و یا بعد از هر یک از آنها انجام یابد. نماینده مورد اعتراض حق دارد نماینده یا نمایندگان دیگری را برای دفاع معرفی نماید و نیز نماینده مورد اعتراض میتواند قسمتی از وقت دفاع خود را به نماینده دیگری واگذار کند.همچنین نماینده مورد اعتراض و مدافع یا مدافعان او میتوانند به تمام اعتراضات در جلسه بعد جواب بدهند و دفاع نمایند. مناط تصویب اعتبارنامه اکثریت مجموع آراء موافق و مخالف خواهد بود و آراء ممتنع به حساب نخواهد آمد.
تبصره – ایرادهای معترضین نباید خارج از موارد مذکور در قانون انتخابات باشد.
ماده 17 – چنانچه نماینده ای بدون عذر موجه (به تشخیص هیئت رئیسه) تا یکماه پس از ابلاغ به وی برای دفاع از اعتبارنامه خود در جلسه حاضر نشود مجلس میتواند اعتبارنامه وی را مورد بحث و اظهار نظر قرار دهد.
تبصره – کلیه بحث ها و اظهارات بایستی با رعایت ضوابط اسلامی باشد.
ماده 18 – اگر کمیسیون تحقیق ظرف 15 روز نظر خود را به مجلس اعلام نکرد، نمایندگانی که اعتبارنامه آنها مورد اعتراض واقع گردیده یا در شعبه تأیید نشده است میتوانند درخواست طرح اعتبارنامه خود و ذکر دلائل عدم گزارش کمیسیون تحقیق را در مجلس بنمایند و همچنین 15 نفر از نمایندگان دیگر نیز میتوانند چنین تقاضائی را بکنند. هیئت رئیسه موظف است در اولین فرصت این درخواست را در مجلس مطرح نماید و پس از استماع توضیح کمیسیون مجلس در این مورد تصمیم میگیرد. در صورت موجه بودن علت تأخیر مجلس میتواند با اکثریت آراء مهلت را تا 15 روز دیگر تمدید نماید. در غیر این صورت اعتبارنامه در جلسه بعد مجلس طرح گردیده و مخالفینی که قبلا اعتراض کرده‌اند و اگر معترضی نبوده است مخبر شعبه مربوطه دلائل عدم تأیید شعبه را در جلسه علنی بیان میکند. بعد از دفاع صاحب اعتبارنامه، مجلس وارد رأی گیری میشود.
ماده 19 – هرگاه معترض به اعتبارنامه ای قبل از رأی گیری نهائی از اعتراض خود منصرف شود اعتبارنامه در جلسه رسمی علنی مطرح میگردد. اگر نماینده دیگری اعتراض نکند، اعتبارنامه تصویب شده تلقی میشود و در صورت وجود معترض جدیدی فقط برای یکبار پرونده به کمیسیون تحقیق احاله میشود و گزارش کمیسیون تحقیق برای بررسی و اظهار رأی در مجلس مطرح میگردد.
ماده 20 – چنانچه اعتبارنامه نماینده ای از طرف شعبه مورد اعتراض واقع شده و به کمیسیون تحقیق احاله شده باشد، نظر کمیسیون تحقیق در مجلس قرائت میشود. اگر گزارش کمیسیون مبنی بر رد اعتبارنامه باشد مخبر کمیسیون تحقیق ادله رد اعتبارنامه را توضیح میدهد و در صورتی که گزارش مبنی بر تأیید اعتبارنامه باشد و یا در موعد مقرر گزارش ندهد، مخبر شعبه معترض ادله اعتراض را توضیح میدهد و نماینده مورد اعتراض مطابق ماده 16 دفاع مینماید.
ماده 21 – اخذ رأی نسبت به اعتبارنامه مورد اعتراض مخفی و با ورقه خواهد بود، مگر آنکه صاحب اعتبارنامه تقاضای رأی علنی نماید که در این صورت رأی علنی و با ورقه خواهد بود و بهیچوجه رأی گیری مخفی نخواهد بود.
ماده 22 – نمایندگانی که هنوز اعتبارنامه آنان به تصویب نرسیده، حق دادن رأی بجز در مورد اعتبارنامه نمایندگان و همچنین حق حضور در شعبه و یا کمیسیون تحقیق هنگام رسیدگی به اعتبارنامه خود را ندارند و در صورتی که از طرف شعبه یا کمیسیون یا با تقاضای خود برای ادای توضیحات دعوت شوند، حق رأی نخواهند داشت ولی حق نطق در مجلس را دارند.
مبحث پنجم
استعفای نماینده و نحوه بررسی آن
ماده 23 – هر نماینده میتواند از مقام نمایندگی استعفاء دهد، به شرط اینکه دارای دلیل موجهی باشد و پذیرش آن با اکثریت مطلق آراء حاضرین است.
ماده 24 – نماینده استعفاء نامه مدلل خود را بعنوان رئیس مجلس مینویسد و رئیس مجلس آنرا در اولین جلسه علنی و بدون قرائت متن اعلام و در دستور کار هفته بعد میگذارد. نماینده مستعفی میتواند قبل از شروع بررسی در مجلس استعفاء نامه خویش را مسترد دارد.
ماده 25 – بررسی استعفاء نامه بدینترتیب خواهد بود که ابتدا استعفاء نامه قرائت شده و سپس شخص مستعفی یا نماینده دیگری به تعیین او تقاضای دفاع خواهد نمود، مدت قرائت استعفاء نامه و توضیح نماینده مستعفی حداکثر نیم ساعت است و مخالف یا مخالفین نیز حداکثر نیم ساعت میتوانند صحبت کنند و سپس رأی گیری بعمل میآید. در صورت تصویب استعفاء نامه مراتب از طریق هیئت رئیسه به وزارت کشور اعلام میگردد تا طبق قانون انتخابات اقدام نماید.
تبصره – هرگاه استعفای تعدادی از نمایندگان بنحوی باشد که مانع از تشکیل جلسه رسمی گردد قابل طرح در مجلس نیست.
فصل دوم
اعتبار جلسات مجلس، انتخابات هیئت رئیسه دائمی، نحوه اداره مجلس، فوت و استعفای رئیس و اعضای هیئت رئیسه
ماده 26 – پس از تصویب اعتبارنامه حداقل دو سوم مجموع نمایندگان (180 نفر) و وجود شورای نگهبان هیئت رئیسه موقت بلافاصله اقدام به انتخاب هیئت رئیسه دائم میکند، هیئت رئیسه دائم برای یکسال انتخاب میشوند.
ماده 27 – هیئت رئیسه دائم مرکب از رئیس و دو نایب رئیس و شش منشی و سه کارپرداز خواهد بود.
ماده 28 – انتخاب رئیس در نوبت اول با اکثریت مطلق آراء نمایندگان صاحب رأی است و انتخاب نواب و منشی ها و کارپردازان هر کدام جداگانه و با اکثریت نسبی و رأی مخفی و با ورقه خواهد بود. در صورتی که در انتخاب رئیس در نوبت اول اکثریت مطلق حاصل نشود نوبت دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود.
ماده 29 – نواب رئیس بترتیب تعداد آراء بعنوان نایب رئیس اول و نایب رئیس دوم در غیاب رئیس مجلس بترتیب وظایف و اختیارات او را بعهده خواهند داشت. در صورت تساوی آراء مسن ترین آنها نایب رئیس اول خواهد بود.
تبصره – رئیس مجلس میتواند حتی هنگام حضور خود اداره جلسه رسمی را بترتیب بعهده نواب رئیس بگذارد.
ماده 30 – رئیس مجلس باید در اداره مجلس و اجرای مجازات و مراعات حقوق نمایندگان بی طرفی را اعمال کند. (و هیئت رئیسه دائم پس از‌انتخاب سوگند یاد میکنند که حداکثر تلاش خود را برای رعایت آئین نامه و حفظ بیطرفی بکار خواهند برد.)
ماده 31 – قبل از اخذ رأی برای هیئت رئیسه اسامی نامزدها بترتیب وصول به هیئت رئیسه موقت بدون بحث در جلسه علنی اعلام خواهد شد.
اول – استعفاء یا فوت رئیس یا اعضاء هیئت رئیسه
ماده 32 – اگر رئیس مجلس پیش از انقضای مدت از ریاست استعفاء دهد یا فوت نماید نواب رئیس بترتیب تقدم جلسه را منعقد میسازند و متن استعفاء نامه را قرائت یا فوت را اعلام میدارند. در مورد فوت به احترام متوفی جلسه ختم میشود و در جلسه بعد نایب رئیس جلسه را تشکیل میدهد و‌رئیس جدید طبق آیین‌نامه داخلی انتخاب میشود. در مورد استعفاء بعد از اعلام و قرائت متن استعفاء نامه در مجلس و استماع توضیحات رئیس مستعفی و مذاکراتی که نمایندگان لازم بدانند (حداکثر توضیحات رئیس و مذاکرات نمایندگان یکساعت خواهد بود) چنانچه استعفاء پس گرفته نشود، انتخاب رئیس جدید در جلسه بعد بعمل میآید.
تبصره – در مورد وفات و یا استعفاء سایر اعضاء هیئت رئیسه نیز باید بدون تشریفات در جلسه بعد تجدید انتخاب بعمل آید و بهر حال انتخاب رئیس و هر یک از اعضاء هیئت رئیسه جدید برای مدت باقیمانده از یکسال خواهند بود.
فصل سوم
کمیسیونها – کمیسیون اصل 76 و کمیسیون اصل 90 – کمیسیون دیوان محاسبات و بودجه مجلس – بررسی لوایح و طرحها – مدت تحویل گزارش به مجلس – لوایح معوقه – نحوه استرداد لایحه – تنقیح قوانین گذشته
مبحث اول
کمیسیونها
ماده 33 – بمنظور بررسی و اصلاح و تکمیل لوایح دولت و طرح‌های قانونی که نمایندگان و یا شوراهای عالی استانها بر طبق اصول 74 و 102قانون اساسی به مجلس میدهند و به منظور تهیه و تمهید طرح‌های لازم و انجام وظایف دیگری که بر طبق قانون بعهده مجلس گذاشته شده است کمیسیونهائی در مجلس تشکیل میگردد.
ماده 34 – تعداد و وظایف یا عناوین کمیسیونهای دائمی که برحسب وظایف وزارتخانه ها و نهادهای رسمی کشور تشکیل میشود، در این آیین‌نامه تعیین گردیده است علاوه بر آنها کمیسیونهای اصل 76 و اصل 90 قانون اساسی و دیوان محاسبات و بودجه مجلس نیز تشکیل خواهد شد. نمایندگان برحسب سوابق و اطلاعات و با رعایت اولویتها به عضویت این کمیسیونها انتخاب میشوند. هر کمیسیون میتواند با تصویب اکثریت اعضاء خود برای مشاوره از صاحب نظران دعوت کند.
ماده 35 – هیأت رئیسه پس از دریافت گزارش بدوی شعب درباره نامزدهای کمیسیونهای مجلس این گزارش را تکثیر و در میان نمایندگان توزیع می نماید. 48 ساعت پس از این توزیع مجدداً شعبه تشکیل جلسه میدهند و با توجه به گزارش منتشر شده و بررسی همه اولویت ها دوباره نامزدهای خود را برای هر کمیسیون انتخاب و به هیأت رئیسه گزارش می نمایند. در صورتی که تعداد افراد معرفی شده از طرف شعب برای هر کمیسیون بیش از تعداد لازم باشد مجموع افراد معرفی شده برای هر کمیسیون با دعوت یکی از افراد هیأت رئیسه تشکیل جلسه می دهند تا در مورد افراد مورد نیاز در کمیسیون به توافق برسند. در صورتی که توافق لازم بعمل نیاید افراد مورد نیاز هر کمیسیون در جلسه ای با شرکت رؤسای شعب و هیأت رئیسه با‌رعایت اولویتهائی مانند تخصص، تجربه، و سابقه عضویت در آن کمیسیون و با رأی اکثریت تعیین خواهند شد.
تبصره 1 – هر یک از اعضای هیأت رئیسه و رؤسای شعب که داوطلب عضویت در کمیسیونی هستند حق شرکت در جلسه مشترک و دادن رأی، در جلسه مربوط به خود را ندارند.
تبصره 2 – بین افرادی که رأی مساوی آورده و احتساب آنان بعنوان اعضاء کمیسیونها باعث افزایش سقف کمیسیون می شود قرعه‌کشی انجام می گیرد.
تبصره 3 – افرادی که طبق ماده مذکور برای کمیسیون اول مورد نظر خود انتخاب نشوند در کمیسیون دوم مورد تقاضای خود در صورتی که از متقاضیان اولویت درجه اول تکمیل نشده باشد قرار داده خواهند شد. اگر در این مرحله نیز تعداد افراد بیش از تعداد لازم کمیسیون باشد مجدداً با رعایت اولویتهای فوق الذکر و با رأی اکثریت هیأت رئیسه و رؤسای شعب برای کمیسیون دوم انتخاب می شوند و کسانی که در این مرحله نیز برای کمیسیون دوم مورد تقاضا انتخاب نشوند به تشخیص اکثریت اعضاء جلسه مشترک فوق‌الذکر برای یکی از کمیسیونهای دیگر مجلس تعیین می گردند.
تبصره 4 ـ این قانون [این اصلاحیه] از زمان تصویب لازم‌الاجرا است.
ماده 36 – هیچیک از اعضاء هیئت رئیسه مجلس نمیتواند به عضویت کمیسیون دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس انتخاب شوند.
ماده 37 – هر نماینده به جز رئیس مجلس ملزم است عضویت یکی از کمیسیونهای دائمی را که برای آن انتخاب و تعیین میشود بپذیرد و در صورت تمایل میتواند در کمیسیونهای دیگر مجلس با حق اظهار نظر و بدون حق رأی شرکت کند.
تبصره – عضویت در کمیسیون آیین‌نامه و تحقیق مانع از عضویت در کمیسیون دیگر نخواهد بود.
ماده 38 – پس از انتخاب اعضاء کمیسیونها هر کمیسیون به ریاست مسن‌ترین عضو و با حضور حداقل دو سوم اعضاء خود منعقد و فوراً یک رئیس و دو نایب رئیس و یک مخبر و دو منشی با رأی مخفی و با ورقه با اکثریت نسبی به مدت یکسال انتخاب مینماید.
ماده 39 – مناط اعتبار برای رسمیت جلسه کمیسیونها حضور حداقل دو سوم اعضاء میباشد و تصویب تصمیمات کمیسیون با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ماده 40 – هر نماینده در رأس هر شش ماه میتواند از طریق هیئت رئیسه تقاضای تغییر کمیسیون را بنماید و این تغییر و انتقال با موافقت اکثریت اعضاء کمیسیونهای ذینفع انجام میپذیرد.
ماده 41 – هیئت رئیسه مجلس حداقل یک نفر منشی اداری مناسب از کارمندان مجلس در اختیار هر کمیسیون میگذارد تا امور اداری مربوطه را از قبیل ارتباط با هیئت رئیسه و ادارات مجلس و کمیسیونها و تنظیم و توزیع مراسلات و ضبط مذاکرات و بایگانی اوراق و پرونده ها و سرعت جریان امور دفتری و تهیه صورت جلسات و سایر امور را عهده دار باشد.
ماده 42 – کمیسیونهای دائمی مجلس شورای اسلامی عبارتند از:
1 – آموزش و پرورش
2 – فرهنگ و آموزش عالی
3 – ارشاد و هنر اسلامی و وسائل ارتباط جمعی.
4 – امور اداری و استخدامی
5 – امور اقتصادی و دارائی و تعاون
6 – امور برنامه و بودجه.
7 – امور نفت.
8 – صنایع و معادن.
9 – کار و امور اجتماعی.
10 – مسکن و شهرسازی و راه و ترابری.
11 – امور قضائی و حقوقی.
12 – امور دفاعی .(شامل امور سپاه پاسداران)
13 – سیاست خارجی.
14 – شوراها و امور داخلی کشور.
15 – امور بهداری و بهزیستی و امداد و تأمین اجتماعی و هلال احمر.
16 – امور پست و تلگراف و نیرو.
17 – امور بازرگانی و توزیع.
18 – امور کشاورزی و عمران روستاها.
19 – کمیسیون اصول 90 و 88
20 – اصل 90.
21 – دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس.
22 – کمیسیون سؤالات. (در جلسه 18 /2 /1362 پیشنهاد اصلاح تصویب و در تاریخ 27 /2 /1362 به تأیید شورای محترم نگهبان رسیده است.)
23 – کمیسیون تحقیق.
24 – کمیسیون تدوین آیین‌نامه مجلس.
25 – کمیسیون ویژه برای بررسی قوانین شورای انقلاب و قبل از انقلاب.
تبصره – کمیسیونی جهت رسیدگی به مسایل مربوط به زنان، جوانان و خانواده تحت عنوان کمیسیون امور زنان، جوانان و خانواده به کمیسیونهای فوق اضافه میگردد.
تعداد اعضای کمیسیون طبق ماده (43) آیین نامه داخلی مجلس تعیین و حداقل نصف اعضای این کمیسیون از نمایندگان زن داوطلب خواهد بود. (در صورت وجود).
عضویت در این کمیسیون مانع از عضویت در سایر کمیسیونهای مجلس نمی باشد.
ماده 43 – تعداد اعضاء کمیسیونها بنا به تشخیص جلسه مشترک هیأت رئیسه و رؤسای شعب حداقل 9 نفر و حداکثر 15 نفر و در مورد کمیسیون اصل90 حداقل 15 و حداکثر 31 نفر خواهد بود.
تبصره1 – عضویت در کمیسیون ویژه بررسی قوانین شورای انقلاب و قبل از انقلاب مانع عضویت در کمیسیونهای دیگر نمی باشد.
تبصره 2 – حداقل اعضای کمیسیونهای دیوان محاسبات و کار و امور اجتماعی و سؤالات هفت نفر میباشد.
دوم – کمیسیون اصل 90 – کمیسیون دیوان محاسبات و بودجه
ماده 44 – براساس اصل 90 قانون اساسی کمیسیونی بنام کمیسیون اصل 90 برای رسیدگی به شکایات از طرز کار مجلس یا قوه مجریه و یا قوه قضائیه و برای تحقق بخشیدن به اهداف مذکور در اصل 90 تشکیل میگردد. این کمیسیون میتواند با قوای سه گانه جمهوری اسلامی و تمام وزارتخانه ها و ادارات و سازمانهای وابسته به آنها و بنیادها و نهادهای انقلابی و مؤسساتی که بنحوی از انحاء به یکی از قوای فوق الذکر مربوط میباشند، مستقیماً مکاتبه یا به آنها مراجعه نماید و برای رسیدگی به شکایاتی که از طرف مسئولین مربوطه بدون جواب مانده و یا جواب قانع کننده بدانها داده نشده و رفع مشکلات توضیح بخواهد و آنها مکلفند در اسرع وقت جواب کافی بدهند.
ماده 45 – وظیفه کمیسیون دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس علاوه بر بررسی امور مربوط به دیوان محاسبات عبارت است از:
1 – تحقیق و تسویه کلیه محاسبات و رسیدگی به بودجه سالانه و مخارج و اعتبارات اضافی مجلس که از طرف مجلس ارجاع میگردد و تقدیم گزارش آن برای تصویب مجلس شورای اسلامی.
2 – رسیدگی و مداقه در لایحه تفریغ بودجه مجلس که باید حتماً پس از تطبیق بودجه با اسناد خرج، گزارش آنرا تا چهار ماه پس از خاتمه دوره عمل سال مالی به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
3 – نظارت و مراقبت در اجرای مقررات بودجه مصوب مجلس.
4 – بازرسی و رسیدگی دقیق و نظارت در مورد کلیه اموال و اشیاء منقول و غیرمنقول در مجلس شورای اسلامی از هر نوع و هر قبیل.
5 – تسلیم گزارش های شش ماهه راجع به امور محاسباتی و وضع اموال و اشیاء منقول و غیرمنقول مجلس شورای اسلامی به هیئت رئیسه.
6 – تقدیم گزارش جامع سالانه به مجلس شورای اسلامی راجع به انجام وظایف محوله.
7 – رسیدگی به امور مرخصی و جریمه های نمایندگان مجلس بترتیبی که در فصل مربوط به مرخصی و غیبت بدون عذر موجه مندرج است.
8 – رسیدگی به حساب صندوق جرائم.
ماده 46 – کمیسیونهای مجلس منحصر و محدود به آنچه در این آیین‌نامه آمده است نخواهد بود بلکه در هر مورد اعم از امور داخلی مجلس و یا وظایف تقنینیه مجلس کمیسیونهای دیگری ضرورت داشته باشد با تصویب مجلس تشکیل خواهد شد.
مبحث دوم – [مبحث سوم]
بررسی لوایح و طرحها
ماده 47 – رئیس مجلس مکلف است وصول کلیه لوایح و طرحهائی را که به مجلس تقدیم میشود در اولین فرصت در جلسه علنی اعلام و به کمیسیونهای مربوط ارجاع نماید و فوراً تکثیر و در دسترس نمایندگان قرار گیرد.
تبصره 1 – لوایح و طرحهائیکه جنبه های مختلف داشته و علاوه بر کمیسیون اصلی به کمیسیونهای دیگری هم ارتباط پیدا نماید از طرف رئیس مجلس پس از مشخص نمودن کمیسیونهای اصلی و فرعی و مواد مربوط به کمیسیونهای فرعی به کمیسیونهای مربوط ارجاع میشود تا نسبت به قسمتی که مربوط به آن کمیسیونها است شور و مداقه بعمل آمده و ظرف ده روز گزارش در مورد قسمتهای مربوطه تهیه و به کمیسیون اصلی ارسال نمایند و این مدت با موافقت کمیسیون اصلی تا ده روز دیگر قابل تمدید است و گزارش نهائی شامل گزارش کمیسیون اصلی و آن قسمت از نظرات کمیسیونهای فرعی که مورد موافقت کمیسیون اصلی قرار نگرفته است میباشد تا بانضمام گزارش کمیسیون اصلی برای طرح در مجلس تقدیم گردد.
تبصره 2 – گزارش کمیسیون فرعی در مجلس بهمراه کمیسیون اصلی قرائت میگردد و در مواردی که نظرات کمیسیون فرعی با مصوبات کمیسیون اصلی متفاوت باشد در هر مورد مانند پیشنهادهای اصلاحی نخست مخبر کمیسیون فرعی توضیح داده سپس مخالف و موافق مذاکره نموده و در آن مورد رأی گیری بعمل میآید.
ماده 48 – هر طرح یا لایحه ای که به کمیسیون ارجاع میشود گزارش رد و یا تصویب تغییر و یا تکمیل آن باید در ظرف مدتی که از طرف هیئت رئیسه مجلس با توافق کمیسیون مربوط معین و اعلام میشود و حداکثر آن بیش از یکماه از تاریخ وصول به دفتر کمیسیون نخواهد بود به مجلس داده شود و در غیر این صورت هر یک از نمایندگان یا دولت حق دارد از مجلس تقاضا نماید که آنرا در دستور مجلس قرار دهد و حق تقدم طبق ماده 70مربوط به دستور هفتگی مجلس تعیین خواهد شد. ولی در مورد لوایح مفصل هرگاه کمیسیون نتوانست رسیدگی آنرا در این مدت تمام کند باید به رئیس مجلس گزارش دهد. با موافقت هیئت رئیسه و کمیسیون مربوط این مدت تمدید میشود در صورت موافقت هیئت رئیسه این تمدید نباید بیش از یک مرتبه و طولانی‌تر از دو ماه باشد.
تبصره – گزارش کمیسیونها در طرح‌های عادی باید حداقل 72 ساعت و در مورد طرح‌های یک فوریتی حداقل 48 ساعت قبل از موقع طرح در مجلس طبع و بین نمایندگان توزیع شده باشد.
ماده 49 – هر ماه گزارش کارهای کمیسیونها به هیئت رئیسه مجلس داده میشود تا از طریق تکثیر و نصب در تابلو باطلاع نمایندگان برسد.
ماده 50 – در جلسات کمیسیونها نمایندگانی که عضویت در آن کمیسیون ندارند بدون داشتن حق رأی میتوانند حاضر شوند و در صورتی که از‌طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند ولی حق رأی ندارند.
ماده 51 – تمام اسناد و اوراق مربوط به اموریکه باید در کمیسیونها بررسی شود از طرف رئیس مجلس به آن کمیسیون ارجاع میشود. نمایندگان میتوانند آن اسناد را ملاحظه کنند و رئیس کمیسیون ترتیب آنرا خواهد داد، لکن اسناد مزبور نباید از کمیسیون خارج شود.
ماده 52 – پس از آنکه مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رأی نهائی داد اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن، در اداره قوانین مجلس بایگانی میشود.
ماده 53 – در مورد لوایح و طرحهائی که ارتباط اساسی آن به کمیسیون معین روشن نبوده و جنبه های مختلفی داشته باشد هیئت رئیسه مجلس میتواند کمیسیون موقت خاصی که افراد آن از طرف کمیسیونهای مربوطه انتخاب میشوند تشکیل دهد و طرح و لایحه را به آن کمیسیون ارجاع نماید. کمیسیون مزبور مانند کمیسیونهای دیگر از بین اعضای خود رئیس و نایب رئیس و دو منشی و یک مخبر انتخاب میکند و پس از شور، نتیجه رأی خود را به مجلس گزارش میدهد.
تبصره – در مورد طرحها و لوایحی که به دو کمیسیون ارتباط اساسی داشته باشد، هیأت رئیسه باید کمیسیون مشترک تشکیل دهد.
ماده 54 – در مورد مسائل مهم و استثنائی که برای کشور پیش میآید و تشکیل کمیسیون ویژه‌ای برای رسیدگی و گزارش ضرورت پیدا میکند به پیشنهاد حداقل 15 نفر از نمایندگان صاحب رأی و تصویب مجلس کمیسیون تشکیل میشود و اعضاء کمیسیون ویژه که 5 تا 11 نفر خواهند بود، مستقیماً در جلسه علنی توسط نمایندگان با رأی مخفی به اکثریت نسبی انتخاب خواهند شد.
چهارم- بررسی لوایح طبق اصل 85
ماده 55 – در مواردی که مجلس ضروری تشخیص دهد طبق اصل هشتاد و پنجم قانون اساسی اختیار وضع بعضی از قوانین را به کمیسیونهای خود تفویض مینماید.
ماده 56 – هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضای ارجاع لایحه یا طرحی را طبق اصل 85 قانون اساسی به کمیسیون یا کمیسیونهای مجلس بنمایند این تقاضا در جلسه علنی اعلام و بترتیب در دستور کار مجلس قرار میگیرد.
ماده 57 – هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس نماینده پارلمانی دولت و یا نماینده منتخب تقاضاکنندگان، دلایل ضرورت ارجاع لایحه و یا طرح را حداکثر بمدت ده دقیقه بیان مینماید و سپس یکنفر مخالف و یکنفر موافق که قبلا ثبت نام کرده اند و در صورت عدم ثبت نام در مجلس نوبت گرفته باشند هر یک بمدت ده دقیقه صحبت کرده و آنگاه رأی گیری بعمل خواهد آمد.
ماده 58 – در صورتی که مجلس با ارجاع لایحه یا طرحی طبق اصل 85 قانون اساسی موافقت نمود آن لایحه یا طرح به کمیسیون یا کمیسیونهای مربوطه فرستاده میشود. ترتیب رسیدگی و تصویب این قبیل لوایح و طرحها در کمیسیون همان ترتیب رسیدگی و تصویب لوایح و طرحها در مجلس خواهد بود.
ماده 59 – پس از تصویب قانون در کمیسیونها تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت باین ترتیب که قانون مصوب کمیسیون بهمراه پیشنهاد مدت اجراء 48 ساعت قبل از طرح در مجلس تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار میگیرد.
هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی در صورتی که پیشنهاد دیگری نباشد نسبت به پیشنهاد کمیسیون بدون مذاکره رأی گیری میشود و در غیر این صورت نسبت به پیشنهادات نمایندگان بترتیب وصول در جلسه علنی و بدون مذاکره رأی گیری خواهد شد.
مبحث سوم -[مبحث پنجم]
لوایح معوق – نحوه استرداد لوایح بوسیله دولت – تنقیح قوانین گذشته
ماده 60 – در ابتدای هر دوره قانونگزاری هیئت رئیسه صورتی از طرحها و لوایحی را که معوق مانده بوسیله اداره قوانین تهیه و در اختیار نمایندگان میگذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال میدارد. هر یک از طرحها و لوایح معوقه که لزوم رسیدگی به آن بوسیله 15 نفر از نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود طبق آیین‌نامه به کمیسیونهای مربوط ارجاع میشود و کمیسیونها رسیدگی را بترتیب مندرج در آیین‌نامه انجام میدهند و هرگاه شور اول آن طرحها یا لوایح قبلا خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد کمیسیون و تصویب مجلس یک شوری انجام خواهد شد و‌در مورد تغییر دولت لوایحی که دولت جدید رسماً استرداد آنها را اعلام کرده است از جریان خارج خواهد شد.
ماده 61 – از اولین دوره مجلس شورای اسلامی کمیسیون ویژه ای بمنظور رسیدگی به قوانین گذشته اعم از قوانین شورای انقلاب و قوانین قبل از‌انقلاب تشکیل میشود. این کمیسیون متناسب با انقلاب اسلامی تغییرات لازم را در قوانین گذشته پیشنهاد مینماید که بصورت طرح یا لایحه مطابق آیین‌نامه در مجلس مطرح شود.
فصل چهارم
مبحث اول
ترتیب جلسات مجلس و کمیسیونها – ضبط و ثبت و توزیع مذاکرات جلسات- گزارش مسائل روز – اعتبار مصوبات جلسات غیر علنی
ماده 62 – نمایندگان باید در روزی که قبلا برای تشکیل جلسه رسمی معین میشود در مجلس حاضر شوند و منتهی تا 15 دقیقه پس از وقت تعیین شده برای جلسه در تالار جلسه حضور یابند. در صورت تأخیر بدون عذرموجه از طرف هیئت رئیسه توبیخ خواهند شد و نیز هر یک از نمایندگان که در موقع اخذ رأی با اعلام قبلی رئیس مجلس مبنی بر منع خروج از جلسه بدون عذر موجه غایب باشد برای هر رأی مستحق یک توبیخ خواهد بود و در صورت تکرار تأخیر و غیبت مقررات انتظامی آئین نامه از طرف هیئت رئیسه اجرا خواهد شد.
ماده 63 – حداکثر مدت برای هر جلسه رسمی 4 ساعت است که ممکن است یکسره و یا با فاصله تنفس باشد مگر در موارد ضروری به تشخیص رئیس و ثصویب مجلس، غائبین بعد از تنفس هم مشمول مقررات مربوط به غیبت و تأخیر خواهند بود.
تبصره – وقت دستور جلسات رسمی مجلس چنان تنظیم خواهد شد که با اوقات ادای نماز برخورد نداشته باشند.
ماده 64 – نمایندگان عضو هیئت رئیسه و شعب و کمیسیونها باید در ساعتی که قبلا برای تشکیل جلسات تعیین میشود حاضر شوند و در صورت تأخیر یا غیبت بدون عذر موجه با تشخیص رئیس مربوط بر طبق این آیین‌نامه جریمه میشوند.
ماده 65 – تشکیل جلسات و رعایت ترتیب مذاکرات و اجرای آیین‌نامه و حفظ نظم جلسه طبق این آیین‌نامه بعهده رئیس جلسه است.
ماده 66 – تشخیص عده حضار با استفاده از تابلو یا طریق دیگر بعهده منشیان است که در اول هر جلسه و قبل از اخذ آراء بوسیله رئیس جلسه باید اعلام شود.
ماده 67 – در هر جلسه قبل از ورود در دستور رئیس مجلس میتواند در مورد گزارش حوادث مهم و مسائل فوری روز مطالبی را که آگاهی مجلس از آنها ضروری باشد به اطلاع نمایندگان برساند. حداکثر مدت برای این مطالب نیم ساعت خواهد بود ولی این مطالب بدون رأی مجلس مورد بحث واقع نخواهد شد.
ماده 68 – مذاکرات کامل هر جلسه با مصوبات ضبط و ثبت میشود و به انضمام اسامی غائبین و دیرآمدگان آن جلسه و حتی الامکان قبل از انعقاد جلسه بعد بین نمایندگان توزیع میشود. نماینده ای که در صورت مشروح مذاکرات مطلبی بر خلاف اظهارات او ثبت شده باشد بطور اختصار میتواند فقط نسبت به همان مورد در جلسه رسمی تذکر دهد و بعداً اصلاح آن قسمت از مذاکرات در مجموعه مذاکرات مجلس درج میشود و صورت مذاکرات جلسات باید به امضاء رئیس یا نایب رئیس مجلس که آن جلسه را اداره نموده است برسد.
ماده 69 – با تقاضای تشکیل جلسه غیر علنی توسط نخست وزیر یا یکی از وزراء یا ده نفر از نمایندگان مجلس برای رسیدگی به موردی که در دستور‌کار مجلس قرار دارد، نوبت که به آن مورد رسید، جلسه رسمی بصورت غیر علنی در آمده و تقاضاکننده ادله خویش را مبنی بر وجود شرایط اضطراری و اقتضای امنیت کشور و بالنتیجه لزوم برگزاری غیر علنی جلسه رسمی مجلس حداکثر تا مدت 15 دقیقه متوالیاً و یا متناوباً در دو نوبت ارائه نموده و یکنفر بعنوان مخالف حداکثر تا 15 دقیقه صحبت کرده و مجلس در صورتی که با رأی دو سوم حاضرین تصویب کرد، کار رسیدگی در جلسه غیر علنی‌ادامه مییابد و اگر مجلس به کفایت دلایل رأی نداد، جلسه به حالت علنی بازگشته و به روال عادی عمل خواهد شد.
ماده 69 – مصوبات جلسات غیرعلنی که بنا به رعایت امنیت کشور طبق اصل 69 قانون اساسی به تقاضای نخست وزیر یا یکی از وزراء یا ده نفر از نمایندگان تشکیل میگردد در صورتی معتبر است که با حضور شورای نگهبان به تصویب سه چهارم مجموع نمایندگان برسد. گزارش و مصوبات این جلسات در صورت پیشنهاد 15 نفر از نمایندگان در مورد برطرف شدن شرایط اضطراری و تصویب مجلس برای اطلاع عموم منتشر میگردد.
تبصره 1 – مصوبات جلسه غیر علنی در صورتی معتبر است که با حضور شورای نگهبان به تصویب سه چهارم مجموع نمایندگان برسد.
تبصره 2 – تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار مذاکرات و مصوبات جلسات غیر علنی برای اطلاع عموم با مجلس است که با پیشنهاد یکی از تقاضاکنندگان مذکور در اصل 69 و مذاکره بنحو مقرر در همین ماده، در جلسه غیر علنی و تصویب اکثریت مطلق حاضرین در مجلس عملی میگردد.
مبحث دوم
دستور جلسات – نحوه انعقاد جلسات مجلس و حد نصاب رأی‌گیری – نطقهای قبل از دستور
1-
ماده 70 – دستور هفتگی مجلس باید بترتیب وصول لوایح و طرحها از کمیسیونها از طرف هیئت رئیسه مجلس تهیه و پس از طبع و توزیع بر‌لوحه مخصوص نصب شود. لوایح و طرحهائی که دارای اولویت باشند ممکن است بنا به تقاضای دولت و یا 15 نفر از پیشنهاد دهندگان طرح و موافقت هیئت رئیسه خارج از ترتیب وصول در دستور هفتگی مجلس قرار گیرد. این دستور قابل تغییر نیست مگر در موردیکه از طرف دولت یا 15 نفر از‌نمایندگان کتباً تقاضای تغییر شود و در این صورت به شرط تصویب مجلس دستور جلسه بعد تغییر خواهد یافت.
تبصره 1 – طرحها و لوایح دو فوریتی از این قاعده مستثنی و تابع ماده مربوطه خواهد بود.
تبصره 2 – در صورتی که مجلس سه فوریتی لوایح و یا طرحها را تصویب کند باعث تغییر دستور همانروز هم خواهد شد.
تبصره 3 – در صورتی که لوایح و طرحها بقدر کافی به هیئت رئیسه نرسیده باشد، برنامه آن هفته حداقل 48 ساعت قبل باید اعلام شود.
2- تشکیل جلسات و حد نصاب رأی‌گیری
ماده 71 – انعقاد رسمی جلسات و اعتبار اخذ رأی منوط به حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان (180نفر) میباشد و اکثریت مطلق آراء وقتی حاصل میشود که بیش از نصف نمایندگان صاحب رأی حاضر، رأی مثبت دهند، مگر در مواردی که قانون اساسی یا در آئین نامه یا بموجب قانون دیگر نصاب دیگری تعیین شده باشد.
تبصره 1 – برای ادامه مذاکرات حضور حداقل نصف مجموع نمایندگان (135 نفر) ضروری است.
تبصره 2 – جلسات رسمی با تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید که حتی‌الامکان متناسب جلسه آنروز باشد آغاز خواهد شد.
3- نطق قبل از دستور
ماده 72 – در هر جلسه رسمی مجلس سه نفر از نمایندگان می توانند به نوبت و طبق لیستی که قبلاً به قید قرعه تنظیم شده است، حداکثر بمدت 10 دقیقه نطق قبل از دستور نمایند هر نماینده می تواند تمام یا حداقل 3 دقیقه از وقت خود را به دیگری واگذار نماید.
یک نفر دیگر از نمایندگانی که به جهت مسائل فوری و اضطراری حداکثر تا یک ساعت قبل از شروع جلسه (تا ساعت 7 صبح) متقاضی نطق قبل از‌دستور باشد و در لوحه مخصوص ثبت نام کرده باشد، حداکثر به مدت پنج دقیقه می تواند نطق نماید.
در صورتی که بیش از یکنفر از نمایندگان متقاضی وقت اضطراری باشند هیأت رئیسه به قید قرعه به یکنفر وقت خواهد داد.
تبصره – هیچ یک از نمایندگان نمیتوانند ظرف مدت 2 ماه بیش از یکبار از وقت اضطراری استفاده نمایند.
مبحث سوم
مقررات مربوط به مذاکرات مجلس – جلوگیری از تخلفات – ترتیب و مدت نطق- کفایت مذاکرات
1-
ماده 73 – موضوعهائی که طبق دستور در مجلس مطرح میشود باید از یکساعت قبل از موقع انعقاد جلسه در ورقه مخصوصی که خارج از جلسه نصب میشود ثبت و مخالف و موافق با تفکیک کلیات و هر یک از مواد در آن ورقه در ستون مخصوص شخصاً ثبت نام مینماید. حق تقدم نطق با کسانی است که ثبت نام کرده باشند و بترتیب یک مخالف و یک موافق نطق خواهند کرد.
در صورتی که مخالف یا موافقی ثبت نام نکرده باشد نمایندگان مخالف و موافق در مجلس میتوانند کتباً نوبت بگیرند و مخالف و موافق با تناوب صحبت کنند. اگر هیچ مخالفی وجود نداشته باشد موافقان نمیتوانند صحبت کنند و اگر موافقی موجود نباشد مخالفان میتوانند بترتیب صحبت کنند. منشیان اسامی نمایندگانی را که در جلسه کتباً اجازه صحبت میخواهند بترتیب وصول ثبت میکنند و به رئیس میدهند.
تبصره – در صورتی که اصل طرح یا لایحه‌ای مخالف نداشته باشد غیر از نماینده دولت و یا مخبر بعنوان موافق کسی صحبت نخواهد کرد.
ماده 74 – هرگاه هنگام بحث درباره لوایح و طرحها، رئیس جمهور و معاونان وی، وزیران و معاونان آنها همچنین مخبرین کمیسیون های مربوطه لازم بدانند می توانند در موضوع بحث با رعایت مواد مطروحه برای مدت معین طبق آیین نامه اظهار نظر نمایند.
تبصره – رئیس جلسه علنی مجلس در موارد لازم می تواند به رئیس با دادستان دیوان محاسبات جهت اظهار نظر در طرحها و لوایح مربوطه اجازه دهد.
2- جلوگیری از تخلفات
ماده 75 – ناطق نباید از موضوع مورد بحث خارج شود و در غیر این صورت رئیس تذکر میدهد.
تبصره 1 – هرگاه رئیس تشخیص دهد که ناطق از موضوع خارج شده و در ضمن یک نطق، دو نوبت به ناطق تذکر خروج از موضوع را بدهد و باز ناطق ادامه دهد، دفعه سوم رئیس مجلس میتواند ناطق را از ادامه نطق در آن موضوع در تمام جلسه منع نماید مگر اینکه مجلس ادامه صحبت را تأیید کند.
تبصره 2 – قطع کلام ناطق و عدم مراعات سکوت از طرف نمایندگان و هرگونه تهمت و توهین و ایرادگیریهای شخصی و حرکات و تظاهراتی که موجب بی نظمی مجلس باشد، ممنوع است و مرتکب مشمول مجازات مندرج در این آیین‌نامه خواهد گردید و رئیس مجلس مسئول جلوگیری از این تخلفات است.
3- ترتیب و مدت نطق
ماده 76 – ترتیب و مدت نطق بدینشرح است:
الف – مدت نطق در جلسه علنی به قرار زیر خواهد بود:
1 – برای استیضاح یک وزیر دو ساعت و برای استیضاح دولت و یا بیش از یک وزیر چهار ساعت استیضاح‌کنندگان میتوانند از بین خود یک یا چند نفر را برای بحث در موضوع استیضاح معرفی نمایند ولی در هر حال مجموع نطقهای استیضاح‌کنندگان نباید از مدت فوق تجاوز نماید.
2 – برای اظهارات مجموع مخالفین و نیز مجموع موافقین در مورد اصل هر لایحه و طرح در شور اول و نیز برای توجیه لوایح و طرح‌های قانونی و توضیحات مخبر و یا وزیری که از لایحه دفاع مینماید 45 دقیقه، در مورد لوایح مهم و مفصل میتوان اوقات فوق را با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس تا دو برابر افزایش داد.
تبصره – در اصل طرحها و لوایح که موافق و مخالف یا موافقین و یا مخالفین ثبت نام مینمایند هر کدام از موافق و مخالف یا موافقین و مخالفین حداکثر در موافقت یا در مخالفت ده دقیقه صحبت خواهند کرد.
3 – برای هر یک از موافقان و مخالفان در برنامه و معرفی اعضاء دولت حداکثر نیم ساعت.
4 – سؤال از وزیر و همچنین توضیحات تکمیلی در مورد استیضاح حداکثر 15 دقیقه خواهد بود.
تبصره – نماینده در توضیح سؤال خود 5(پنج)دقیقه و پس از اتمام یا قسمتی از پاسخ وزیر 10 دقیقه میتواند صحبت نماید، جواب وزیر که باید مربوط به موضوع سؤال باشد جمعاً نباید از 15 دقیقه تجاوز نماید. وزیر میتواند استفاده از قسمتی از وقت خود را به بعد از صحبت نهائی سؤال‌کننده موکول نماید.
5 – مدت دفاع از توهین و تحریف نطق حداکثر 10 دقیقه.
6 – برای مخالفت و موافقت نسبت به هر یک از مواد لوایح و طرحها و نیز برای توضیح پیشنهادهای اصلاحی نسبت به مواد لوایح و طرحها اعم از فردی و جمعی و برای توجیه پیشنهاد کفایت مذاکرات و یا مخالفت با آن و توضیح پیشنهاد فوریت و عدم آن و پیشنهاد مسکوت ماندن و مخالفت با آن و پیشنهاد تنفس و اخذ رأی مخفی و اخطار آئین نامه ای و یا اخطار قانونی و پیشنهاد انواع رأی در مورد استیضاح هر یک حداکثر 5 دقیقه.
ب – در تمام موارد مذکور در بند الف در صورتی که ضرورت اقتضاء کند ممکن است استثنائاً بدون مذاکره و با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس مدت نطق و شور اضافه شود.
ج – برای مذاکره در باب کلیات لایحه بودجه سالانه کشور ده ساعت شامل سه و نیم ساعت برای مخالفین، سه و نیم ساعت برای موافقین، یک ساعت مخبر کمیسیون و دو ساعت نماینده دولت و برای هر ناطق پانزده دقیقه که میتواند تمام و یا قسمتی از وقت یک نفر دیگر را نیز استفاده نماید.
د – برای مسائل مهم مربوط به سیاست خارجی از قبیل عهدنامه ها و مقاوله نامه ها و موافقتنامه های بین المللی حداکثر 5 ساعت خواهد بود و در صورت تجاوز از وقت طرحها و لوایح معمولی مشمول کفایت مذاکرات با تصویب دو سوم آراء حاضرین صاحب رأی خواهد شد. نطق هر فرد در مورد مسائل سیاست خارجی حداکثر نیم ساعت خواهد بود.
ماده 77 – اگر در ضمن مذاکره صریحاً یا تلویحاً نسبت سوئی به یکی از نمایندگان داده شود یا عقیده و اظهار او را بر خلاف جلوه دهند و نماینده مذکور برای رد آن نسبت یا رفع اشتباه در همان جلسه یا در جلسه بعد اجازه نطق بخواهد بدون رعایت نوبت تا 10 دقیقه اجازه نطق داده میشود.
4- کفایت مذاکرات
ماده 78 – در مواردیکه میتوان پیشنهاد کفایت مذاکرات داد هرگاه مذاکرات لازم و کافی بعمل آمد برای جلوگیری از تکرار مطالب و اتلاف وقت، هر یک از نمایندگان میتوانند کفایت مذاکره را پیشنهاد نمایند. اولین پیشنهاد کننده بترتیب مندرج در بند 6 ماده 76 دلایل خود را بعنوان موافق اظهار و اگر مخالفی باشد علل مخالفت خود را بیان میکند و پس از آن رأی گرفته میشود، مدت صحبت برای هر یک از این موارد 5 دقیقه است. در صورتی که نسبت به مطلبی پیشنهاد کفایت مذاکره به تصویب نرسید و پس از ادامه مذاکرات برای بار دوم پیشنهاد کفایت مذاکرات داده شد بدون توضیح و مباحثه رأی گرفته میشود. پس از رأی به کفایت مذاکرات و اعلام ختم آن از طرف رئیس، دیگر به نماینده ای در آن باب اجازه نطق داده نمیشود.
5- موقع و دستور جلسه بعد
ماده 79 – رئیس قبل از ختم هر جلسه، روز و ساعت تشکیل و دستور جلسه بعد را طبق ماده 70 اعلام مینماید که در صورت مشروح مذاکرات درج شود مگر در موارد اضطراری (به تشخیص هیئت رئیسه) که حداقل 24 ساعت قبل از تشکیل جلسه باید بطور رسمی اعلام شود.
فصل پنجم
نظم جلسات – تعهد نمایندگان به حفظ حیثیات مجلس – اقدامات برای حفظ نظم – تذکر – اخطار – توبیخ
اول – نظم جلسات
ماده 80 – در صورتی که در مجلس بی نظمی و تشنج حاصل شود که مانع ادامه کار مجلس باشد، و رئیس نتواند از آن جلوگیری نماید در جای خود قیام مینماید. هرگاه برخاستن رئیس موجب آرامش نشود جلسه را بمدت 15 دقیقه بعنوان تنفس تعطیل میکند و نمایندگان از جلسه خارج میشوند.
پس از انقضای پانزده دقیقه مجدداً جلسه تشکیل میشود هرگاه بی نظمی و تشنج تجدید شود رئیس جلسه را ختم و آنرا به روز دیگر موکول مینماید.
دوم – تعهد نمایندگان به حفظ حیثیات مجلس – اقدامات برای حفظ نظم
ماده 81 – نمایندگان مجلس براساس مسئولیت نمایندگی خود را متعهد و ملزم به حفظ حیثیات مجلس و نمایندگان و رعایت نظم و نوبت و اجراء آیین‌نامه داخلی میدانند. در مواردی که احیاناً نماینده ای رعایت تعهدات فوق را ننماید اقدامات ذیل بترتیب از طرف رئیس و هیئت رئیسه بعمل خواهد آمد:
1 – تذکر شفاهی 2 – اخطار 3 – توبیخ و احضار متخلف در جلسه هیئت رئیسه.
1- تذکر
ماده 82 – رئیس نسبت به نمایندگانی که از موضوع مذاکره خارج میشوند و یا بدون اجازه صحبت میکنند و همچنین نسبت به نمایندگانی که بواسطه عدم رعایت ماده 77 یا به انحاء دیگر رعایت نظامات مجلس را نمی نمایند تذکر میدهد.
2-اخطار
ماده 83 – در صورتی که رئیس مجلس به یکی از نمایندگان دو بار تذکر داد و نماینده مجدداً از حدود نظم خارج گردید رئیس به او اخطار میکند.
3-توبیخ
ماده 84 – توبیخ که سبب درج در پرونده و گزارش در مجلس میشود در موارد ذیل اجراء میگردد:
1 – در صورتی که نماینده ای پس از اخطار در همان جلسه از حدود نظم خارج شود.
2 – در صورتی که نماینده ای ظرف مدت یکماه چهار مرتبه در جلسات متوالی یا شش مرتبه در جلسات متناوب مورد تذکر واقع شده باشد.
3 – کسانیکه بیش از 3 جلسه متوالی یا 5 جلسه متناوب تأخیر غیر مجاز داشته باشند.
فصل ششم
حضور رئیس جمهور، اعضاء شورای نگهبان، نمایندگان دولت در جلسات لوایح و طرح‌های قانونی – ترتیب شور – شور اول و دوم – ترتیب اخذ رأی – پیشنهاد حذف یا تجزیه یا رفع ابهام – شور در لایحه بودجه- شور در عهود، مقاوله نامه ها، قراردادها و موافقتنامه های بین المللی.
مبحث اول
حضور رئیس جمهور، اعضاء شورای نگهبان، نمایندگان دولت در جلسات
ماده 85 – طبق اصل هفتادم قانون اساسی رئیس جمهوری، نخست‌وزیر و وزراء و مشاوران بهمراهی آنها حق حضور در جلسات علنی را دارند و در صورتی که مجلس لازم بداند مکلف به حضور هستند. دعوت رئیس جمهوری به مجلس با پیشنهاد 15 نفر و باید به تصویب اکثریت مطلق نمایندگان حاضر صاحب رأی برسد.
ماده 86 – اعضای شورای نگهبان طبق اصل نود و هفتم قانون اساسی میتوانند در کلیه جلسات مجلس شرکت کنند ولی هنگامیکه طرح یا لایحه ای با قید فوریت در دستور کار مجلس قرار بگیرد قبلا از طرف رئیس مجلس مراتب به اطلاع شورای مذکور خواهد رسید. شورای نگهبان باید در این جلسات حضور داشته و نظر خود را حتی المقدور بلافاصله پس از رأی مجلس و در غیر این صورت حداکثر تا 24 ساعت اظهار نمایند.
مبحث دوم
لوایح و طرح‌های قانونی – نحوه شور در لوایح
1- شور اول – حضور پیشنهاد دهنده در کمیسیون – شور دوم – ترتیب اخذ رأی
ماده 87 – لوایح قانونی که از طرف دولت به مجلس پیشنهاد میشود باید اولا دارای موضوع و عنوان مشخص باشد و ثانیاً دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه بطور وضوح درج شود و ثالثاً دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.
ماده 88 – کلیه لوایح تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر مسئول رسیده باشد و در صورت نداشتن وزیر مسئول امضاء رئیس جمهور کافی است.
ماده 89 – لوایح قانونی با رعایت اصل 74 قانون اساسی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم گردد و در موقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یکی از وزراء به تناسب موضوع حاضر باشد.
معاونان پارلمانی نخست وزیر و وزراء که رسماً به مجلس معرفی شده باشند، میتوانند بجای نخست وزیر و وزراء در جلسات مجلس و کمیسیونها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند.
تبصره 1 – هر گاه هیأت وزیران استرداد لایحه‌ای را تصویب نمایند در صورتی که پیش از تصویب کلیات لایحه در شور اول مجلس باشد، وزیر مربوطه یا نماینده پارلمانی دولت میتواند با ذکر دلیل در جلسه علنی مجلس آنرا مسترد نماید.
تبصره 2 – هر گاه هیأت وزیران پس از تصویب کلیات لایحه‌ای در هر مرحله تا تصویب نهائی رأی به استرداد آن بدهد میتواند آنرا توسط وزیر مربوط یا معاون امور مجلس با ذکر دلیل و صحبت یکنفر مخالف هر کدام حداکثربمدت ده دقیقه و تصویب مجلس مسترد نماید.
ماده 90 – لوایح قانونی و بودجه های تفصیلی پس از تقدیم در جلسه علنی از طرف رئیس مجلس به کمیسیونهای مربوط ارجاع و سپس در دسترس همه نمایندگان قرار میگیرد.
2- طرح‌های قانونی
ماده 91 – طرح قانونی پیشنهادی است که با امضاء حداقل 15 نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس داده میشود و پس از اعلام وصول و قرائت عنوان آن توسط رئیس با یکی از منشیان در همان جلسه به کمیسیون مربوط ارجاع میشود. طرح مزبور پس از ارجاع به کمیسیون بلافاصله طبع و توزیع خواهد شد و نسخه ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال میگردد.
تبصره 1 – رعایت مفاد ماده 87 در مورد طرحها نیز ضروری است.
تبصره 2 – نمایندگان مجلس و دولت نمیتوانند یک لایحه یا طرح قانونی را که بیش از یک ماده دارد بعنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای تصویب نمایند در صورتی که طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یک ماده باشد باید مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد.
ماده 92 – امضاء کنندگان طرح قانونی حق دارند در کمیسیون مربوط که طرح آنها مطرح است برای ادای توضیح حاضر شوند و کمیسیون تاریخ بحث پیرامون طرح را به امضاء کنندگان اعلام مینماید.
ماده 93 – پس از وصول و اعلام طرح قانونی در مجلس امضاء کنندگان آن طرح حق استرداد امضاء خود را ندارند و غیبت بعضی امضاء کنندگان مانع‌اعلام طرح در مجلس نخواهد بود.
ماده 94 – در مواردی که لایحه یا طرح قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد از طریق هیئت رئیسه به وزیر یا مسئول اجرائی مربوطه رسماً اطلاع داده میشود تا خود یا معاون او که رسماً به مجلس معرفی شده باشد در جلسه علنی حاضر شود و مذاکرات در حضور او بعمل آید و حق دارد اظهار عقیده نماید. در صورت اطلاع و عدم حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه از طرف رئیس مجلس مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت و به هر‌صورت در همان جلسه حتی با عدم حضور وزیر یا مسئول اجرائی مربوطه لایحه یا طرح مزبور مورد شور قرار خواهد گرفت و اخذ تصمیم نهائی موکول به موافقت مجلس است.
ماده 95 – اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا کمیسیون ارجاع شده طبق اصل 85 قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا شش ماه دیگر نمیتوان آنرا مجدداً به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای 50 نفر نماینده و تصویب مجلس.
3- ترتیب شور لوایح و طرح‌های قانونی
ماده 96 – بطور کلی تمام لوایح و طرحها باستثنای لوایح و طرح‌های فوری و مربوط به بودجه و تفسیر قوانین عادی و سایر مواردی که در این آیین‌نامه برای شور در آن موارد ترتیب خاص دیگری معین شده است دو شوری خواهد بود. فاصله بین دو شور حداقل باید پنج روز باشد.
1- شور اول
ماده 97 – موقعی که گزارش کمیسیونهای مربوط در خصوص لایحه یا طرح عادی برای شور اول در جلسه علنی مطرح میگردد درباره نقاط ضعف و قوت و نقائص و امتیازات و لزوم یا عدم لزوم طرح و لایحه با رعایت ماده 76 در کلیات و مواد مذاکره میشود و پس از آن نسبت به اصل لایحه یا طرح رأی گیری بعمل میآید، هر گاه رأی موافق داده شد، پیشنهاد های کتبی واصله به هیئت رئیسه نسبت به هر یک از مواد و همچنین مواد الحاقیه که هر دو باید کاملا مربوط به موضوع و مواد لایحه یا طرح باشد به کمیسیون ارجاع میشود و با طبع و توزیع در دسترس کلیه نمایندگان قرار میگیرد.
ماده 98 – پیشنهادهای اصلاحی که در فاصله شور اول و دوم داده میشود، باید به هیئت رئیسه کمیسیون مربوط تحویل و لااقل 24 ساعت قبل از شروع شور دوم در کمیسیون طبع و بین نمایندگان توزیع شود.
4- حضور پیشنهاد دهنده در کمیسیون
ماده 99 – کلیه پیشنهاد دهندگان، خواه در شور اول و خواه در فاصله بین شور اول و دوم میتوانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم درباره پیشنهاد خود را بدهند. کمیسیون موظف است کتباً لااقل 24 ساعت قبل از طرح پیشنهاد، پیشنهاد دهندگان را به جلسات کمیسیون دعوت کند.
تبصره – کمیسیونها موظفند در موقع رسیدگی به لوایح و طرحها از وزراء یا معاونین پارلمانی مربوطه دعوت بعمل آورند.
1- شور دوم
ماده 100 – در شور دوم گزارش کمیسیون در مجلس مطرح میشود و پیشنهاد تازه قبول نمیشود ولی پیشنهادهائی که در شور اول و در مهلت مقرر بعد از آن به کمیسیون داده شده و مورد توجه و تصویب کمیسیون واقع نگردیده پیشنهاد دهنده بترتیب مواد میتواند آنرا در مجلس مطرح کند (جز در مواردی که پیشنهاد دهنده دعوت کمیسیون را برای حضور در کمیسیون نپذیرفته باشد) در این صورت پیشنهاد دهنده و یا یکی از پیشنهاد دهندگان با توافق اکثر آنها (در مورد پیشنهاد جمعی) میتواند برای هر پیشنهاد مدت پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از اظهار نظر یک مخالف و یک موافق درباره پیشنهاد و در صورت لزوم توضیحات مخبر یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رأی بعمل میآید و پس از رد یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رأی گیری بعمل میآید و چنانچه به تصویب نرسید نسبت به حذف ماده بدون مذاکره رأی گیری خواهد شد و در صورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته میشود.
تبصره 1 – در شور دوم درباره اصل مواد مذاکره بعمل نمیآید مگر در صورتی که در گزارش شور دوم کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد و یا به تشخیص هیئت رئیسه در بعضی از مواد تغییرات کلی داده شده باشد در این صورت اولین فردی که بعنوان مخالف این قبیل مواد با ذکر شماره ماده که قبلا در تابلو مخصوص ثبت نام کرده به مدت پنج دقیقه صحبت میکند و آنگاه موافق به مدت پنج دقیقه و در صورت لزوم مخبر و یا نماینده دولت صحبت میکند سپس رأی گیری درباره آن ماده یا مواد بعمل میآید.
تبصره 2 – چنانچه کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه در شور دوم را حذف کرده باشد در شور دوم مجلس هر یک از نمایندگان میتوانند همان ماده را پیشنهاد نمایند و پس از بحث طبق ماده 100 نسبت به خود آن ماده رأی گیری بعمل میآید چنانچه اصل ماده تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلا به کمیسیون داده شده باشد قابل طرح و بحث و رأی گیری میباشد.
ماده 101 – در شور دوم در صورتی که پیشنهادهای مشابه رسیده باشد فقط پیشنهادی که با تشخیص هیئت رئیسه مجلس جامع تر است مطرح خواهد شد.
ماده 102 – اصلاحاتی که در ماده‌ای پیشنهاد میگردد قبل از خود ماده درباره آنها در مجلس رأی گرفته میشود.
ماده 103 – پس از خاتمه شور دوم در ماده واحده یا مواد در طرحها و لوایح عادی و بعد از شور در لوایح و طرح‌های فوری به پیشنهاد حداقل پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس شور نهائی در مجموع لایحه یا طرح جهت مرتب نمودن فصول و مواد و الفاظ و عبارات بعمل خواهد آمد و حداکثر زمانیکه به مجموع نمایندگان موافق و مخالف برای اظهار نظر در مجموع بعنوان آخرین شور داده میشود نیمساعت است که هر یک موافقین و مخالفین پنج دقیقه نظرات خود را نسبت به لایحه یا طرح اظهار مینماید و همچنین مجلس میتواند بطریق فوق لوایح و یا طرح‌های غیر‌فوری را مجدداً به کمیسیون ارجاع نماید تا کمیسیون ظرف پنج روز فصول و مواد آنرا اصلاح و مرتب نموده و برای اخذ رأی قطعی به مجلس عودت دهد.
ماده 104 – هر نوع سؤالات توضیحی نمایندگان ضمن شور اول یا شور دوم لوایح و طرحها که مربوط به موضوعات مورد بحث میباشد در مجلس کتباً به رئیس تقدیم تا به مخبر کمیسیون مربوط یا به نماینده دولت داده شود که به هنگام توضیح و با توجیه به آنها پاسخ داده شود.
تبصره – در شور درباره طرح‌های دو فوریتی پاسخگوئی به سؤالات کتبی و توضیح و توجیه به عهده یکی از پیشنهاد کنندگان طرح با موافقت اکثر آنها خواهد بود و دربارة طرح‌های یک فوریتی و عادی پاسخگوئی بعهده یکی از پیشنهاد دهندگان و یا مخبر کمیسیون مربوط خواهد بود.
ماده 105 – هنگام بحث نسبت به هر ماده هرگاه پیشنهاد حذف تمام یا قسمتی از ماده یا رفع ابهام از آن بشود پس از توضیح پیشنهاد دهنده و اظهارات یک مخالف و یک موافق نسبت به پیشنهاد اخذ رأی بعمل خواهد آمد در صورت تصویب پیشنهاد نسبت به بقیه ماده بحث و اخذ رأی بعمل خواهد آمد.
مبحث سوم
شور در لایحه بودجه – شور در عهود، مقاوله نامه ها، قراردادها و موافقتنامه های بین المللی
1- شور در لایحه بودجه
ماده 106 –
ماده 106 – لایحه بودجه کل کشور و یا چند دوازدهم و متمم آن یک شوری خواهد بود و درباره کلیه پیشنهادهای اصلاحی و یا الحاقی طبق معمول عمل خواهد شد.
ماده 106 – لایحه بودجه کل کشور و یا چند دوازدهم و متمم و اصلاحیه های آن دو شوری است و ترتیب رسیدگی به شرح ذیل میباشد:
الف – به منظور رسیدگی به لایحه بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی لازم بین کمیسیونهای تخصصی مجلس شورای اسلامی کمیسیونی مرکب از اعضاء ذیل تشکیل میگردد:
1 – کلیه اعضاء کمیسیون امور برنامه و بودجه.
2 – یک نفر از هر یک از کمیسیونهای مجلس به انتخاب همان کمیسیون ( به غیر از کمیسیونهای تدوین آیین‌نامه، تحقیق و قوانین قبل از انقلاب).
ب – لایحه بودجه کل کشور یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی به شرح ذیل میباشد:
1 – نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه و پیوست ها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز میتوانند پیشنهادهای خود را به کمیسیونهای تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
2 – کمیسیونهای تخصصی موظفند حداکثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم نمایند.
تبصره 1 – در جلسه علنی تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیونها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده است مشروط به عدم مغایرت با قانون برنامه قابل طرح میباشد.
3 – کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیونهای تخصصی گزارش نهائی خود را تنظیم و به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
4 – در جلسه علنی پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تأمین اعتبار بودجه عمومی دولت رسیدگی و سقف آن به تصویب خواهد رسید و پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره ها و ردیف ها رسیدگی میگردد.
تبصره 1 – در جلسه علنی تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیونها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده است مشروط به عدم مغایرت با قانون برنامه قابل طرح میباشد.
تبصره 2 – نحوه رسیدگی به چند دوازدهم، متمم و اصلاحیه های بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش بینی نشده است طبق مقررات معمول در آیین‌نامه خواهد بود.
تبصره 3 -[این ماده اصلاحی] این قانون از زمان تصویب لازم الاجرا است.
الف – شور اول:
.1 – نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه توسط دولت تا مدت پنج روز میتوانند پیشنهادهای درآمدی و حداکثر تا سه روز پس از تصویب شور اول در مجلس، دیگر پیشنهادهای خود را کتباً به کمیسیونهای تخصصی و رونوشتی از آن را به کمیسیون برنامه و بودجه تحویل نمایند.
.2 – کمیسیون های تخصصی موظفند حداکثر پس از دو هفته از تاریخ ارجاع لایحه به کمیسیون ضمن بررسی پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را در زمینه درآمدهای مربوط به بخش خود به کمیسیون برنامه و بودجه تقدیم نمایند.
.3 – کمیسیون مشترک برنامه و بودجه و امور اقتصادی و دارائی و تعاون در شور اول درآمدهای مالیاتی، نفت، سایر درآمدها و درآمدهای اختصاصی را بررسی نموده و پیشنهادهای کمیسیونهای تخصصی را مورد توجه قرار می دهد. در صورت وجود اختلاف نظر با کمیسیون تخصصی موضوع باحضور و حق رأی اعضاء کمیسیون مربوطه مجدداً بررسی و تصمیم نهایی اتخاذ میگردد.
تبصره 1 – در هنگام رأی گیری اعضاء کمیسیون تخصصی و کمیسیون برنامه و بودجه حق رأی خواهند داشت.
تبصره 2 – کمیسیون مشترک برنامه و بودجه و امور اقتصادی و دارائی و تعاون موظفند حداکثرظرف مدت یک ماه از تاریخ تقدیم بودجه، گزارش شور اول به انضمام قسمت درآمدها را جهت بررسی به مجلس تقدیم نمایند.
.4 – در شور اول پس از بحث در کلیات بودجه و تصویب آن، بحث در مورد درآمدها ( نفت، مالیات،درآمدهای اختصاصی و سایر درآمدها) انجام خواهد شد.
.5 – در بررسی هر قسمت از درآمدها ابتدا پیشنهادهای چاپ شده کمیسیون های تخصصی و
سپس پیشنهادهای جامع نمایندگان مطرح خواهد شد و نهایتاً پیشنهاد کمیسیون مشترک برنامه و بودجه و امور اقتصادی و دارائی و تعاون با تلفیق پیشنهادهای مصوب به رأی گذارده خواهد شد.
تبصره 1 – پیشنهادهای کمیسیونهای تخصصی و نمایندگان بایستی همراه با گزارش کلیات بودجه توسط اداره کل قوانین تکثیر و توزیع گردد.
تبصره 2 – در بررسی پیشنهادها، مطابق معمول شور دوم عمل میگردد.
ب – شور دوم:
.1 – درآمدهای مصوب در شور اول غیر قابل تغییر بوده و هزینه ها بایستی حداکثر در سقف درآمدها تعیین گردد.
2- کمیسیون برنامه و بودجه پس از تعیین سقفهای درآمدی در شور اول موظف است سهم هر بخش را بر اساس منطق برنامه تعیین و همراه سیاستهای بودجه به کمیسیونهای تخصصی ابلاغ نماید. کمیسیونهای تخصصی بایستی ضمن بررسی پیشنهادهای نمایندگان حداکثر ظرف یک هفته گزارش خود را به کمیسیون برنامه و بودجه ارائه نمایند.
تبصره 1 – ایجاد و یا حذف هر گونه ردیف با پیشنهاد کمیسیون تخصصی مربوطه خواهد بود.
تبصره 2 – نمایندگان پیشنهاددهنده در صورتی که پیشنهادهایشان در کمیسیون تخصصی تصویب
نشده باشد میتوانند پیشنهاد خود را در جلسه علنی مطرح نمایند.
3- کمیسیون برنامه و بودجه حداکثر یک هفته پس از تصویب شور اول نسبت به تشکیل کمیسیون مشترک با کمیسیونهای تخصصی بر اساس جدول زمانی اعلام شده اقدام نموده و نسبت به بررسی پیشنهادها و اخذ رأی اقدام می نماید. مدت زمان تشکیل کمیسیونهای مشترک حداکثر ده روز خواهد بود.
4 – کمیسیون برنامه و بودجه پس از تشکیل آخرین جلسه کمیسیون مشترک حداکثر ظرف یک هفته نسبت به تنظیم مصوبات کمیسیونهای مشترک اقدام و گزارش نهائی را تقدیم مجلس می نماید.
تبصره – تنظیم نهائی گزارش در حد تراز نهائی درآمدها و هزینه ها و هماهنگی مصوبات با قانون
برنامه ( موضوع ماده 113) مجاز می باشد.
5 – در شور دوم، گزارش کمیسیون برنامه و بودجه در مجلس مطرح میگردد و پیشنهاد جدید پذیرفته نمی شود، و به ترتیب به پیشنهادهای چاپی در مورد ماده واحده و تبصره ها و ردیف هارسیدگی میگردد.پیشنهادهای کمیسیونهای تخصصی و نمایندگان به ترتیب پیشنهاد جامعتر به تشخیص هیأت رئیسه از بین پیشنهادهای چاپ شده مطرح خواهد شد.
تبصره – آن تعداد از پیشنهادهای نمایندگان که در کمیسیونهای تخصصی به تصویب نرسیده باشد همراه با گزارش کمیسیونهای تخصصی و به کمیسیون برنامه و بودجه بایستی توسط اداره کل قوانین چاپ و همزمان با گزارش شور دوم کمیسیون برنامه و بودجه در بین نمایندگان توزیع گردد.
6 – در بررسی پیشنهادها مدت توضیح توسط پیشنهاددهنده، مخالف، موافق، مخبر کمیسیون برنامه و بودجه و نماینده دولت هر کدام پنج دقیقه خواهد بود.
تبصره – کمیسیون برنامه و بودجه مکلف است به منظور بررسی پیشنهادات کمیسیونهای تخصصی مربوطه، جلسات مشترکی را حسب مورد با آنها‌تشکیل دهد، اعضاء کمیسیونهای تخصصی مربوطه در جلسات مشترک فوق دارای حق رأی خواهند بود، لکن مسوولیت رسیدگی، هماهنگی، تلفیق نهائی بودجه و گزارش بودجه به مجلس و دفاع از آن در مجلس همچنان به عهده کمیسیون برنامه و بودجه بعنوان کمیسیون اصلی خواهد بود. در‌صورتی که کمیسیونهای تخصصی پیشنهاد افزایش سقف اعتبارات جاری و عمرانی را بدهند در صورت پذیرش کمیسیون برنامه و بودجه مورد تصویب قرار میگیرد.
ماده 107 – هنگام طرح شور اول و دوم لایحه بودجه در مجلس، جلسات باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیر از جمعه و تعطیلات رسمی حداقل روزی شش ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمیشود و هیچ لایحه و طرح دیگری قابل طرح نیست مگر لایحه یک یا چند دوازدهم بودجه در صورت ضرورت.
ماده 107 – هنگام طرح لایحه بودجه در مجلس جلسات باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیر از جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی 4 ساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمیشود و هیچ لایحه یا طرح دیگر نمیتواند مطرح شود مگر لایحه یک یا چند دوازدهم بودجه در صورت ضرورت.
تبصره 1 – در صورت ضرورت با پیشنهاد رئیس مجلس و تصویب مجلس در روزهای جمعه و تعطیلات رسمی نیز میتوان برای بررسی لایحه بودجه تشکیل جلسه داد.
تبصره 2 – اگر مطلب فوری و فوتی اعم از لوایح و طرح‌های دو فوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران ناپذیری باشد در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان محدودی معین میشود.
تبصره – اگر مطالب فوری و فوتی اعم از لوایح و طرح‌های دو فوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران‌ناپذیری باشد در این صورت برای طرح و تصویب آن زمانی معین میشود.
2- شور در عهود، مقاوله نامه ها، قراردادها و موافقتنامه های بین المللی.
ماده 108 – هرگاه دولت ضمن تقدیم لایحه قانونی به مجلس تقاضای تصویب هر نوع عهد نامه، مقاوله نامه، قرارداد یا موافقتنامه ای را که با یکی از دولتهای خارجی یا اتحادیه های بین المللی بسته میشود بنماید مواد عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد و یا موافقتنامه باید ضمیمه لایحه قانونی مذکور باشد.
ماده 109 – مواد عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد یا موافقت نامه مذکور در ماده فوق پس از اعلام وصول آن در مجلس بلافاصله طبع و در میان نمایندگان توزیع میشود و به کمیسیون مربوط ارجاع میگردد و در صورتی که دولت برای آن قید مهم قائل شده باشد و یا کمیسیون مربوط تا یک هفته چنین قیدی پیشنهاد کند رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور کار مجلس قرار میگیرد تا مجلس آنرا بررسی و به رأی بگذارد.
ماده 110 – طریقه رسیدگی به قید اهمیت در مجلس همان طریقه رسیدگی به تقاضای فوریت خواهد بود و در صورتی که این قید به تصویب مجلس برسد رسیدگی به عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد و یا موافقتنامه با طریقه خاصی که در همین آیین‌نامه پیش بینی شده بعمل خواهد آمد.
ماده 111 – در صورتی که قید اهمیت به تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیه دولت یا کمیسیون مربوط تقاضائی بعمل نیاید عهدنامه، مقاوله نامه، قرارداد و یا موافقتنامه عادی تلقی شده و مجلس به این طریق عمل خواهد کرد که لایحه تقدیمی دولت یک شوری بوده و پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات هر کدام حداکثر به مدت 15 دقیقه به رأی گذاشته میشود و پس از تصویب یا رد آن در هر دو صورت نظرات نمایندگان از طریق کمیسیون به دولت ابلاغ خواهد شد.
ماده 112 – در صورتی که مجلس قید اهمیت را تصویب کند رسیدگی به آن مثل لوایح معمولی دیگر دو شوری خواهد بود.
ماده 113 – در شور اول درباره کلیات با توجه به مواد طبق ماده مربوطه بحث خواهد شد و اعتراضات به بعضی از شرایط و مواد قرارداد بعنوان پیشنهاد کتبی به کمیسیون ارجاع میگردد و این پیشنهادات باید 24 ساعت قبل از طرح در کمیسیون طبع و در بین نمایندگان توزیع شود.
ماده 114 – در شور دوم کمیسیون موارد اعتراض و پیشنهادات نمایندگان و همچنین نظر خود را درباره این موارد و اصلاحات یا تصویب و یا رد لایحه دولت بدون وارد کردن تغییراتی در مواد در مجلس مطرح میکند و آنگاه تنها درباره موارد اعتراض نمایندگان که بطور کتبی و در مهلت مقرر به کمیسیون داده شده باشد بترتیب نماینده اعتراض کننده و یک مخالف و یک موافق هر کدام بمدت 5 دقیقه صحبت میکنند و سپس درباره وارد بودن و یا نبودن اعتراض، رأی گیری بعمل میآید. پس از پایان یافتن رأی گیری نسبت به اعتراضات در صورتی که مجلس اعتراضها را وارد بداند بدینطریق رأی میدهد که دولت را موظف میکند در مسائل مورد اعتراض با طرف متعاهد مجدداً داخل مذاکره و گفتگو شود. لایحه تا پایان مذاکرات مجدد در دستور مجلس خواهد بود و در صورت رد اعتراض، مجلس رأی قطعی خود را نسبت به لایحه پیشنهادی دولت خواهد داد.
فصل هفتم
ترتیب تقدیم لوایح و طرحها – رد و سلب فوریت – اخطار قانونی و آیین‌نامه ای – مسکوت ماندن لوایح و طرحها- اعلام رأی مجلس
اول- ترتیب تقدیم لوایح و طرحها
ماده 115 – لوایح و طرحها 4 قسم است: عادی و یک فوریتی و دو فوریتی و سه فوریتی.
ماده 116 – لوایح و طرح‌های یک فوریتی آن است که پس از تصویب فوریت به کمیسیون ارجاع میشود تا خارج از نوبت مورد بررسی قرار گیرد. و لوایح و طرح‌های دو فوریتی آن است که پس از تصویب دو فوریت بلافاصله به طبع و توزیع آن اقدام و 24 ساعت پس از توزیع در مجلس مطرح میشود. لایحه و طرح سه فوریتی آن است که وقتیکه سه فوریتی طرح یا لایحه به تصویب مجلس رسید در همان جلسه وارد دستور میگردد. در موقعیکه فوریت طرح یا لایحه تقاضا میشود باید در همان جلسه در باب لزوم و عدم لزوم فوریت پس از توضیح پیشنهاد کننده یا یکی از پیشنهاد کنندگان و اظهارات یک مخالف و یک موافق (هر یک در حدود 5 دقیقه) رأی گرفته شود. اگر تقاضای یک یا دو فوریت ضمن لایحه و یا طرحی که در مجلس مطرح است نشده باشد 15 نفر از نمایندگان نیز میتوانند کتباً تقاضای یک فوریت و یا دو فوریت آن لایحه یا طرح را بنمایند که در این صورت بدون مباحثه در اصل مطلب در باب فوریت اخذ رأی بعمل میآید. تقاضای دو فوریتی و سه فوریتی بودن طبق ماده 70 در حکم تقاضای تغییر دستور است.
تبصره 1 – در تصویب سه فوریت بعد از صحبت دو مخالف و دو موافق موافقت دو سوم آراء حاضران لازم است و فقط در موارد اضطراری میشود تقاضای سه فوریت نمود.
تبصره 2 – در صورتی که تقاضای سه فوریت یا دو فوریت لایحه یا طرح تصویب نشود ممکن است در همان جلسه مطابق آیین‌نامه تقاضای فوریتهای دیگر بعمل آید و در صورت عدم تصویب اصل فوریت بصورت عادی عمل میشود.
ماده 117 – فوریت لوایح یا طرحها باید مستند به دلائل محکم برای لزوم سرعت تصویب باشد و دو فوری بودن لوایح و طرحها موقعی مطرح میشود که تصویب آن از لحاظ امکان وقوع خسارت و فوت فرصت مستلزم سرعت فوق العاده باشد و همچنین سه فوری بودن لوایح و طرحها موقعی مطرح میشود که با دلائل اضطرار همراه باشد.
تبصره – لوایح و طرح‌های فوریت دار زمانی قابل طرح در مجلس هست که اصل لایحه یا طرح در میان نمایندگان هرچند در جلسه رسمی توزیع شده باشد.
ماده 118 – در موقع طرح لوایح و طرحهائی که فوریت آن تصویب شده باشد بدواً در اصل آن مذاکره میشود و پس از آن برای ورود در شور در ماده واحده یا مواد رأی گرفته میشود و راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره بعمل میآید و اخذ رأی میشود.
در لوایح و طرح‌های دو فوریتی و سه فوریتی هر اصلاح یا ماده الحاقیه که پیشنهاد شود باید دلائل آن ظرف 5 دقیقه از طرف پیشنهاد دهنده بیان شود پس از اظهارات یک مخالف و یک موافق و وزیر و یا معاون پارلمانی هر یک حداکثر بمدت 5 دقیقه اخذ رأی بعمل میآید و در صورت تصویب در لایحه منظور میگردد.
تبصره 1 – در موارد سه فوریتی هر لایحه یا طرح پیشنهادها در طول مذاکره پذیرفته میشود و در موارد یک فوریتی و یا دو فوریتی پیشنهادهای مربوط به هر ماده در صورتی مورد بحث قرار میگیرد که قبل از شروع بحث در آن ماده کتباً به هیئت رئیسه رسیده باشد.
تبصره 2 – در مورد کلیه پیشنهادات لوایح و طرح‌های عادی یا فوری اگر مخالفی نباشد به موافق هم اجازه صحبت داده نمیشود.
ماده 119 – لوایح و طرح‌های یک فوریتی یک شوری است و پس از وصول گزارش کمیسیون خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار میگیرد و یکنوبت درباره آن شور بعمل میآید بدین ترتیب که بدواً در اصل آن و پس از آن در باب ماده واحده یا مواد مذاکره و اخذ رأی بعمل میآید.
هرگاه ورود در شور ماده واحده یا مواد تصویب نشد آن طرح یا لایحه رد شده محسوب خواهد شد.
ماده 120 – تا زمانیکه مجلس فوریت لایحه یا طرحی را تصویب نکند یا پس از تصویب در اثر تقاضای دولت یا 15 نفر از نمایندگان قبل از ورود در شور ماده واحده یا مواد سلب فوریت آنرا تصویب کند ادامه بررسی بطور عادی صورت خواهد گرفت. تقاضای سلب هر فوریت برای هر لایحه یا طرح فقط یکبار بعمل خواهد آمد.
ماده 121 – نمایندگان حق دارند حداقل با پیشنهاد 15 نفر از مجلس کتباً تقاضا نمایند که طرح یا لایحه قانونی که به مجلس واصل شده است برای مدتی حداکثر تا شش ماه مسکوت بماند. در این قبیل موارد پس از توضیح یکی از پیشنهاد دهندگان بمدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یک مخالف با رعایت اختصار کامل (5 دقیقه) رأی گرفته میشود. تقاضای مسکوت ماندن در هر لایحه و طرح فقط برای یک مرتبه ممکن است بعمل آید.
تذکر قانونی – اخطار آئین نامه ای
ماده 122 – اخطار راجع به منافی بودن لوایح و طرحها با قانون اساسی کشور یا آئین نامه داخلی مجلس مقدم بر اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوع اصلی را متوقف میکند و باید با استناد به اصل یا ماده مربوطه حداکثر ظرف 5 دقیقه بعمل آید در صورتی که اخطار مربوط به اداره مجلس باشد رئیس مجلس در صورت لزوم به اختصار پاسخ خواهد داد و اگر برای توجه نمایندگان باشد به اخطار اکتفاء خواهد شد.
ماده 123 – نمایندگان در صورتی که تخلف نسبت به اجرای آیین‌نامه داخلی مجلس مشاهده نمایند حق دارند بلافاصله مورد تخلف را با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف 5 دقیقه تذکر دهند.
فصل هشتم
اقسام اخذ رأی – اکثریت تام و نسبی – لزوم تأیید مصوبات مجلس بوسیله شورای نگهبان
مبحث اول
طرق اخذ رأی – اکثریت تام و نسبی
1- طریقه اخذ رأی
ماده 124 – اخذ رأی در مجلس به پنج طریق انجام میگیرد.
1 – با قیام و قعود
2 – با کلید برقی
3 – رأی علنی با ورقه
4 – رأی مخفی با ورقه
5 – رأی مخفی با مهره
ماده 125 – بطور کلی در تمام موارد با قیام و قعود یا با کلیدهای برقی رأی گرفته می شود مگر در مواردی که آئین نامه طریق خاص دیگری برای اخذ رأی پیش بینی کرده باشد.
2- اخذ رأی علنی با ورقه
ماده 126 – در موارد زیر اخذ رأی علنی با ورقه الزامی است:
1 – هنگامیکه حداقل 25 نفر از نمایندگان حاضر در جلسه، اخذ رأی علنی با ورقه را کتباً تقاضا نمایند. (موارد مذکور در ماده 28 و 128 و 129 و132 مستثنی است).
ماده 127 – ترتیب اخذ رأی علنی با ورقه به قرار زیر است:
هر نماینده دارای سه نوع کارت، سفید و کبود و زرد است که اسم آن نماینده روی کارتها چاپ شده است. کارت سفید علامت قبول و کارت کبود علامت رد و کارت زرد علامت امتناع است. هنگام اخذ رأی علنی با ورقه نمایندگان کارت سفید یا کبود یا زرد خودشان را که نامشان روی آن ثبت شده با نظارت منشیان در گلدانها میریزند. نمایندگانی که رأی ندهند و یا بعد از اعلام اخذ رأی از تالار جلسه خارج شوند ممتنع محسوب میگردند.
تبصره – اسامی موافقین و مخالفین و ممتنعین بدون اینکه در جلسه قرائت شود در صورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت میگردد.
ماده 128 – در موارد زیر اخذ رأی مخفی با ورقه الزامی است:
1 – انتخاب اعضای حقوقدان شورای نگهبان، هیئت رئیسه مجلس و نیز سایر انتخابات راجع به اشخاص و رأی تمایل به نخست‌وزیر.
2 – هنگامیکه حداقل 25 نفر از نمایندگان حاضر در جلسه، اخذ رأی مخفی با ورقه را کتباً تقاضا نمایند. (موارد مذکور در بندهای 1 و 2 ماده 126و ماده 132 مستثنی است).
ماده 129 – در مواردی که نتیجه اخذ رأی با قیام و قعود و یا با کلید برقی توسط حداقل دو نفر از منشیان هیأت رئیسه و یا 25 نفر از نمایندگان حاضر در مجلس مورد تردید باشد ظرف مدت پانزده دقیقه بعد از اعلام رأی مذکور بدون بحث با اخذ رأی با ورقه رفع تردید بعمل می آید.
ماده 130- انتخابات هیئت رئیسه کمیسیونها و شعب با رأی مخفی و با ورقه بعمل خواهد آمد.
3- اخذ رأی با مهره سیاه و سفید
ماده 131 – هنگام اخذ رأی اسامی نمایندگان یک یک بوسیله یکی از منشیان خوانده میشود و نمایندگان باید در محل نطق حاضر شده و هر نماینده یک مهره سیاه و یک مهره سفید تحویل بگیرد و مهره مورد نظر خود را در گلدان رأی که روی تریبون قرار دارد بیاندازد و پس از دادن رأی مهره دیگر را در گلدان دیگری که دور از محل تریبون گذاشته میشود می‌اندازد. مهره سفید علامت موافق و مهره سیاه علامت مخالف است.
رأی با مهره موقعی انجام میشود که 25 نفر از نمایندگان درخواست رأی مخفی با مهره را بنمایند.
ماده 132 – در موارد زیر اخذ رأی با قیام و قعود یا با کلید برقی حتمی است و به هیچ طریق دیگری بعمل نخواهد آمد.
1 – در تفسیر و توضیح یکی از مواد این آیین‌نامه که اختلافی حاصل و منجر به اخذ رأی شود.
2 – مطالبی که در مجلس قرائت و تقاضای بحث در آن شود.
3 – در تغییر دستور بر طبق ماده 70.
4 – در کفایت مذاکرات.
5 – در رأی به قسمتهای تجزیه شده.
6 – مسکوت ماندن بحث در لوایح و طرح‌های قانونی.
7 – در حق تقدم در دستور.
8 – ورود مطلبی در دستور.
9 – در فوریتها.
10 – در تمدید مدت نطق.
تبصره 1 – در موارد فوق رأی گیری با کلید برقی انجام می گیرد و با تشخیص و اعلان رئیس در هر مورد رأی گیری با قیام و قعود بعمل خواهد آمد.
تبصره2 – در صورت تعارض دو تقاضای رأی علنی و مخفی با رأی مجلس بدون بحث رفع تعارض بعمل میآید.
ماده 133 – در کلیه موارد نتیجه رأی مجلس باید صریحاً بوسیله رئیس اعلام گردد.
ماده 134 – اسامی کلیه تقاضاکنندگان رأی مخفی یا رأی علنی با ورقه در صورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.
ماده 135 – به مجرد اعلام اخذ رأی، رئیس تعداد نمایندگان حاضر در جلسه را اعلام مینماید و بلافاصله اخذ رأی بعمل میآید.
ماده 136 – در صورت آماده نبودن تابلو رأی‌شماری، تشخیص منشیان نسبت به تعداد حاضرین قاطع است و نتیجه بوسیله رئیس اعلام میشود.
4- اکثریت تام و نسبی
ماده 137 – کلیه انتخاباتی که در مجلس و کمیسیونها و شعب بعمل میآید اعم از اینکه فردی باشد یا جمعی ( باستثناء انتخاب رئیس، اعضاء حقوقدان شورای نگهبان « که با اکثریت مطلق عده حاضر صاحب رأی خواهد بود» و موارد دیگری که در این آیین‌نامه حد و نصاب دیگری برای آن تعیین شده است) به اکثریت نسبی است و در صورت تساوی آراء، یکی از منتخبین به حکم قرعه تعیین میشود اسامی کلیه صاحبان رأی با تعداد آراء باید در صورت مشروح مذاکرات مجلس قید شود.
ماده 138 – مصوبات مجلس با رأی موافق اکثریت مطلق حاضرین صاحب رأی معتبر است مگر در مواردی که در قانون اساسی و این آیین‌نامه نصاب دیگری معین شده باشد.
مبحث دوم
لزوم تأیید مصوبات مجلس بوسیله شورای نگهبان
ماده 139 – کلیه مصوبات مجلس رسماً به شورای نگهبان فرستاده میشود در صورتی که ظرف 10 روز پس از ابلاغ یا پس از انقضاء مدت تمدید10 روز مذکور در اصل 95 قانون اساسی، شورای نگهبان مخالفت خود را اعلام نکرد طبق اصل 94 قانون اساسی مصوبات از طرف مجلس جهت امضاء به دفتر ریاست جمهوری ابلاغ میشود.
ماده 140 – مصوبات مجلس تا زمان اعلان نظر نهائی شورای نگهبان از دستور خارج نمیشود. شورای نگهبان در صورت رد مصوبات مجلس موظف است دلیل رد را صریحاً به مجلس گزارش نماید که بلافاصله تکثیر و توزیع شود.
ماده 141 – مصوبات غیر دو فوریتی و سه فوریتی مجلس که از طرف شورای نگهبان رد شده به کمیسیون مربوط ارسال میشود و با اعلان قبلی وقت بحث، با حضور نماینده شورای نگهبان موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار میگیرد.
نمایندگانی که پیشنهاد اصلاحی داده‌اند میتوانند در کمیسیون شرکت نمایند. نظر کمیسیون همراه پیشنهادهای پذیرفته نشده نمایندگان در مجلس مطرح میشود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رأی قرار میگیرد.
فصل نهم
مبحث اول
ابراز رأی تمایل و اعتماد به نخست وزیر و هیئت دولت
ماده 142 – رئیس جمهور ظرف دو هفته بعد از انجام مراسم تحلیف و یا بعد از استعفاء یا سقوط دولت کتباً از طریق رئیس مجلس اسامی هیأت وزیران را بهمراه شرح حال هر یک از وزیران و برنامه دولت تسلیم مجلس می نماید تا بلافاصله دستور طبع و توزیع آن از طرف رئیس مجلس داده شود.
رئیس مجلس حداکثر سه جلسه علنی پنج ساعته را از اولین جلسه هفته بعد از گذشت یکهفته از معرفی وزراء بطور متوالی به بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و هیأت وزیران و اخذ رأی اعتماد اختصاص خواهد داد و چنانچه فوریت و ضرورتی در کار باشد با پیشنهاد 15 نفر نماینده و تصویب مجلس دو جلسه در یک روز انجام خواهد شد.
تبصره – در جلساتیکه بحث هیأت دولت انجام میشود نطق قبل از دستور نمایندگان نخواهد بود.
ماده 143 – 20 نفر از نمایندگان می توانند قبلا ثبت نام نموده و نظر موافق یا مخالف خود را نسبت به هر یک از وزراء بیان نمایند.
حداکثر مدت صحبت هر نماینده نیم ساعت و حداکثر مدت صحبت رئیس جمهور یا وزراء پیشنهادی برای ادای توضیحات و جواب سؤالات و دفاع لازم در طی دو جلسه پنج ساعت میباشد.
سؤالات نمایندگان در طول مدتیکه برنامه دولت مطرح است از طریق هیأت رئیسه کتباً به رئیس جمهور یا وزیر پیشنهادی ذیربط داده میشود.
رئیس جمهور در شروع اولین جلسه توضیحاتی را که لازم بداند به مجلس ارائه می نماید و در آخر هر جلسه خود و یا وزیران پیشنهادی به جواب سئوالها و ایرادها و دفاع خواهند پرداخت رأی اعتماد به دولت پس از آخرین صحبت رئیس جمهور و یا فردیکه او تعیین می کند انجام میشود، مناط اعتبار رأی اعتماد اکثریت مطلق آراء نمایندگان حاضر صاحب رأی است.
ماده 143 – نخست‌وزیری که از مجلس رأی تمایل گرفته است حداکثر در ظرف پانزده روز اسامی هیئت وزیران که به تصویب رئیس جمهور رسیده باشد و خط مشی و اصول کلی برنامه دولت را کتباً تسلیم مجلس مینماید تا بلافاصله دستور طبع و توزیع آن از طرف رئیس مجلس داده شود.
رئیس مجلس حداکثر 2 جلسه علنی 5 ساعته را در اولین فرصت ممکن در دو روز متوالی به بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و هیئت وزیران و اخذ رأی اعتماد اختصاص خواهد داد و چنانچه فوریت و ضرورتی در کار باشد با پیشنهاد 15 نفر نماینده و تصویب مجلس ممکن است دو جلسه مجلس در یک روز انجام شود.
نمایندگان مخالف و موافق با دولت قبلا ثبت نام و نوبت‌گیری خواهند کرد و حداکثر 10 نفر بعنوان مخالف و موافق صحبت خواهند کرد و هر نماینده میتواند حداکثر نیمساعت صحبت کند و مجموع مدت صحبت نخست‌وزیر و وزیران پیشنهادی برای ادای توضیحات و جواب سؤالات و دفاعهای لازم در طی دو جلسه حداکثر سه ساعت خواهد بود.
سؤالات نمایندگان در طول مدتی که برنامه دولت مطرح است از طریق هیئت رئیسه کتباً به نخست‌وزیر تسلیم میشود.
نخست وزیر در شروع اولین جلسه توضیحاتی را که لازم بداند به مجلس ارائه مینماید و در آخر هر جلسه خود او یا وزیران پیشنهادی به جواب سؤالها و ایرادها و دفاع خواهند پرداخت. رأی اعتماد به دولت پس از آخرین صحبت نخست‌وزیر خواهد بود. مناط اعتبار رأی اعتماد اکثریت مطلق آراء‌نمایندگان حاضر صاحب رأی است.
تبصره 1 – هر نماینده می تواند درباره وزراء بعنوان موافق و مخالف با رعایت وقت مساوی موافقین و مخالفین صحبت کند.
تبصره 2 – در موارد معرفی یک یا چند وزیر ( کمتر از نصف مجموع وزراء) مدت بحث برای هر یک از نمایندگان و دولت نصف وقت تعیین شده برای بحث کابینه کامل خواهد بود.
تبصره 3 – رأی اعتماد به هیأت وزیران بصورت جدا جدا برای هر یک از وزیران انجام میشود و چنانچه مجلس به یک یا چند وزیر رأی اعتماد نداد رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل 135 قانون اساسی حداکثر ظرف مدت پانزده روز فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رأی به مجلس معرفی نماید.
تبصره 1 – در موارد معرفی یک یا چند وزیر (کمتر از نصف مجموع وزراء) مدت بحث برای هر یک از نمایندگان و دولت نصف وقت تعیین شده برای بحث کابینه کامل خواهد بود.
تبصره 2 – مجلس میتواند رأی اعتماد را به هیئت وزیران و یا یک یک وزراء ابراز نماید.
مبحث دوم
تذکر – سؤال – استیضاح – عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور
1- تذکر
ماده 144 – در صورتی که نماینده‌ای صلاح اندیشی هائی داشته باشد و یا در یکی از سازمانهای دولتی یا وابسته به دولت و یا مؤسساتی که با سرمایه یا کمک مالی دولت اداره میشوند یا هر نوع سازمان و مؤسسه که بعضاً و یا کلا از وجوه عمومی اداره میشود عملیات مخالف اصول یا بر خلاف قانون و مقررات قانونی مشاهده نماید یا از سوء جریان اداره ای اطلاع پیدا کند حق دارد راجع به آن موضوع توسط رئیس هر چه زودتر به وزیر مسئول و یا نخست وزیر کتباً تذکر دهد رئیس در اولین فرصت مجلس تذکر او را به دولت یا مسئول مربوط ابلاغ و خلاصه آن را در مجلس عنوان مینماید. وزیر مسئول و یا نخست وزیر باید پاسخ کتبی را مستقیماً به نماینده ابلاغ نماید.
2- سؤال
ماده 145 – هر یک از نمایندگان میتوانند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از دولت سؤال نمایند. سؤال باید کتبی بطور صریح و اختصار بوده و در جلسه رسمی به رئیس مجلس داده شود و در همان جلسه عنوان آن قرائت و فوراً برای وزیر مربوط ارسال میگردد و ظرف 48 ساعت تکثیر‌و در اختیار نمایندگان قرار گیرد.
ماده 146 – هر یک از نمایندگان می توانند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از وزیر مسئول درباره وظایف او سؤال نمایند. سؤال باید کتبی بطور صریح و اختصار بوده و به رییس مجلس داده شود. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون تخصصی ارجاع می نماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته جلسه‌ای با حضور وزیر و سئوال کننده تشکیل دهد، چنانچه وزیر در کمیسیون حاضر نشود و یا در صورت حضور سئوال کننده قانع نگردد به هیأت رئیسه اطلاع می دهد تا در اولین جلسه علنی سئوال نماینده قرائت و فوراً برای وزیر مربوطه ارسال گردد و ظرف 48 ساعت تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار می گیرد.
تبصره – در صورتی که سؤال به امضاء چند نفر باشد نماینده منتخب سؤال کنندگان صحبت خواهد کرد.
تبصره – کمیسیون تخصصی موظف است همزمان با دعوت از وزیر مربوطه و نماینده یا نمایندگانی که سئوال یا سئوالات را مطرح نموده‌اند از کمیسیون اصول 88 و 90 برای اعزام نماینده به کمیسیون تخصصی دعوت بعمل آورد و در صورت اعلام نیاز کمیسیون اصول 88 و 90، مشروح مذاکرات و مدارک درخواستی را در اختیار این کمیسیون قرار دهد.
ماده 147 – در صورتی که سؤال کننده با پاسخ وزیر قانع نشود رئیس مجلس به تقاضای سؤال کننده موضوع را به کمیسیون تفحص ارجاع مینماید کمیسیون مزبور مکلف است از تاریخ ارجاع سؤال بدون فوت وقت ظرف 15 روز برای روشن شدن مطلب به هر طریق که صلاح بداند اعم از خواستن سوابق امر و یا اخذ توضیح کتبی یا شفاهی از شخص وزیر و هر گونه تحقیقات دیگری که لازم بداند به موضوع رسیدگی نموده گزارش خود را تنظیم و‌به مجلس تقدیم دارد و این گزارش در دستور هفته بعد قرار خواهد گرفت و بدون بحث در مجلس قرائت خواهد شد.
تبصره – در صورتی که سؤال کننده کتباً نسبت به سؤال خود اعلام انصراف کند، اعلام انصراف بوسیله رئیس مجلس یا منشی در جلسه علنی قرائت میشود.
ماده 148 – در اجرای اصل 76 قانون اساسی هر گاه نماینده ای تحقیق و تفحص در هر یک از امور کشور را لازم بداند درخواست خود را کتباً از طریق هیئت رئیسه مجلس به کمیسیونی که امر مزبور در تخصص آن است تقدیم مینماید و کمیسیون اطلاعاتی را که در آن زمینه دارد در اختیار وی قرار میدهد در صورتی که نماینده مزبور اطلاعات موجود در کمیسیون را کافی تشخیص ندهد کمیسیون از نماینده مزبور در اولین فرصت دعوت بعمل میآورد و دلائل ضرورت تحقیق و تفحص در زمینه مورد نظر را استماع مینماید و پس از بررسی نظر خود را مبنی بر تصویب یا رد درخواست نماینده به مجلس گزارش میدهد. این گزارش خارج از نوبت در دستور مجلس قرار میگیرد. در صورتی که گزارش مبنی بر تصویب باشد در مجلس پس از‌گزارش کمیسیون بوسیله مخبر بدون بحث رأی گیری بعمل میآید و در صورتی که گزارش کمیسیون مبنی بر رد درخواست تحقیق و تفحص باشد، نماینده درخواست کننده پس از گزارش مخبر میتواند حداکثر بمدت ده دقیقه از درخواست خود دفاع نماید. در صورت تصویب، انجام تحقیق و تفحص به همان کمیسیون همراه با نمایندگان درخواست کننده تفحص محول میگردد. کمیسیون پس از انجام تحقیق و تفحص نتیجه را به مجلس گزارش خواهد نمود.
تبصره 1 – ارگان موضوع تحقیق و تفحص موظف است کلیه مدارک و اطلاعات مورد نیاز کمیسیون را برای بررسی در اختیار قرار دهد.
تبصره 2 – عضویت اعضای دیگر کمیسیون ها در هیأت تحقیق و تفحص بلامانع است و تشخیص آن با کمیسیون ذیربط می باشد.
تبصره 3 – مهلت انجام تحقیق و تفحص به مدت دو ماه بوده و در صورت ضرورت با درخواست هیأت تحقیق و تفحص و تصویب هیأت رئیسه مجلس شورای اسلامی حداکثر تا شش ماه قابل تمدید است.
تبصره 4 – در صورت احراز تخلف توسط هیأت تحقیق و تفحص مراتب حسب مورد برای پیگیری به کمیسیون اصول 88 و 90 ارجاع و کمیسیون مذکور متخلف را به محاکم قضائی جهت پیگیری معرفی می نماید.
هیأتهای رسیدگی به تخلفات اداری و دادگاه صالحه موظفند حسب مورد به تقاضای کمیسیون فوق الذکر خارج از نوبت و برابر مقررات رسیدگی کرده و نتیجه را به کمیسیون مربوطه اعلام نماید.تحقیق و تفحص در مورد آن دسته از نهادهائی که تحت امر مستقیم مقام معظم رهبری هستند با اجازه معظم له انجام خواهد شد.
تبصره 5 – مسئوولان دستگاه موضوع تحقیق و تفحص و کلیه دستگاههای اجرائی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیأت و در اختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستی هیأت می باشند و در صورت عدم همکاری مسئولان دستگاه ذیربط متخلف و مجرم محسوب می گردند و کمیسیون اصول 88 و 90 در صورتی که هیأت تحقیق و تفحص شکایت نماید طبق مقررات قانونی رسیدگی خواهد کرد.
تبصره 2 – مهلت مقرر در ماده فوق با درخواست کمیسیون اصول 88 و 90 حداکثر تا دو ماه قابل تمدید است.
ماده 149 – نماینده مجلس میتواند با در نظر گرفتن اصل هشتاد و نهم قانون اساسی وزیر یا هیئت وزیران را مورد استیضاح قرار دهد.
استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که به امضای حداقل ده نفر از نمایندگان برسد.
ماده 150 – تقاضای استیضاح نمایندگان از وزیر یا وزیران باید کتباً در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود و در آن موضوع استیضاح باید صریحاً و با ذکر مورد یا موارد معین شود. تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت میشود و بدون مباحثه تقاضا پذیرفته شده و برای وزیر یا وزیران فرستاده میشود.
ماده 151 – چنانچه سؤال یا استیضاح نمایندگان با عمل نهادهای انقلابی جدید یا آینده که از بودجه دولت استفاده مینمایند و بموجب قانون در حوزه اختیارات قوه اجرائیه مملکت میباشند ارتباط داشته باشد، آن سؤال یا استیضاح از طریق نخست‌وزیر یا وزیری که نهاد مورد بحث در حوزه مسئولیت او قرار گرفته صورت میگیرد.
ماده 152 – وزیر یا هیئت وزیران موظف‌اند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح در مجلس حضور یافته و توضیحات لازم را بدهند. تعیین وقت استیضاح در ظرف 10 روز با پیشنهاد وزیر یا هیئت وزیران و تصویب هیئت رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار میگیرد و تعیین وقت در مدت مقرر در‌این ماده حتمی است.
تبصره – حداکثر وقت برای نخست‌وزیر یا چند وزیر بمنظور دفاع از استیضاح 5 ساعت و برای یک وزیر 3 ساعت خواهد بود. (در جلسه 18 /2 /1362 تصویب و در تاریخ 27 /2 /1362 به تأیید شورای محترم نگهبان رسیده است.) (در جلسه 27 /5 /1361 تبصره الحاقی تصویب و در تاریخ 28 /5 /1361 به تأیید شورای محترم نگهبان رسیده است.)
ماده 153 – استیضاح کنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن استدلال و توضیحات خود موضوع های دیگری را که به موارد استیضاح مربوط نیست مورد بحث قرار دهند. پس از بیانات استیضاح کنندگان نخست‌وزیر و یا وزیر مورد استیضاح به دفاع از خود میپردازند.
تبصره 1 – بیانات استیضاح‌کنندگان و پاسخ آنها باید در یک یا چند جلسه متوالی ایراد شود.
تبصره 2 – وزیر یا وزیران مورد استیضاح میتوانند حداکثر یکساعت از وقت دفاع خود را در اختیار یک یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند.
ماده 154 – پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح حداکثر دو نفر از نمایندگان استیضاح کننده حق دارند توضیحات تکمیلی بدهند به شرطی که آن توضیحات مختصر بوده و صحبت هر کدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. نخست وزیر یا وزیر مورد استیضاح هم میتواند حداکثر نیمساعت مجدداً از خود دفاع کند.
ماده 155 – پس از آنکه وزیر یا هیئت وزراء در مجلس حاضر شدند و استیضاح بعمل آمد و مذاکرات خاتمه یافت استیضاح شونده باید تقاضای رأی اعتماد کند. مجلس وارد اخذ رأی اعتماد به دولت یا وزیر مربوط میشود.
ماده 156 – در صورتی که وزیر یا هیئت وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند استیضاح کنندگان مطالب خود را بیان میکنند در این صورت و در صورت حضور و استنکاف از تقاضای رأی اعتماد در صورتی که مجلس مقتضی بداند رئیس اعلام رأی عدم اعتماد میکند.
ماده 157 – در صورتی که پس از تقاضای رأی اعتماد از طرف وزیر یا هیئت وزیران مجلس رأی اعتماد ندهد و یا در صورت استنکاف استیضاح شوندگان از تقاضای رأی اعتماد و یا در صورت عدم حضور آنان در مجلس رأی به عدم اعتماد دهد استیضاح شونده عزل میشود و بموجب اصل 89 قانون اساسی نخست‌وزیر یا وزراء معزول نمیتوانند در هیئت دولتی که بلافاصله تشکیل میشود عضویت داشته باشند.
ماده 158 – در موقعی که استیضاح در دستور مجلس است تغییر دستور بهیچوجه جایز نیست مگر در موارد لوایح و طرح‌های سه فوریتی.
3- چگونگی بررسی عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور
ماده 159 – تقاضای رأی به عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور وقتی قابل طرح در مجلس است که حداقل به امضای یک سوم نمایندگان منتخب رسیده باشد.
ماده 160 – تقاضای مزبور باید کتباً در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود. این تقاضا باید در اولین جلسه قرائت و از رسانه های گروهی به اطلاع عموم برسد.
ماده 161 – وقت برای مذاکره طرفین هر کدام حداکثر «5» پنج ساعت خواهد بود که متناوباً انجام میپذیرد.
تبصره 1 – مدت صحبت برای هر یک از موافقین یا مخالفین حداکثر نیمساعت خواهد بود که با رأی مجلس تا یکساعت قابل تمدید است.
تبصره 2 – رئیس جمهور میتواند در جلسات شرکت نماید و «5» پنج ساعت وقت به ایشان و نمایندگان موافق وی تعلق دارد و هرطور که بخواهند میتوانند تقسیم نمایند.
ماده 162 – رأی گیری در مورد عدم کفایت سیاسی رئیس جمهور علنی و با ورقه بوده و با رأی دو سوم نمایندگان حاضر صاحب رأی در جلسه به تصویب میرسد.
مبحث سوم
منع تعقیب نمایندگان (اصل 86 قانون اساسی)
ماده 163 – بر طبق اصل 86 قانون اساسی نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهار نظر خود کاملا آزادند و نمیتوان آنها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرائی که در مقام ایفای وظایف خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد.
فصل دهم- تعطیلات مجلس، مرخصی ها، غیبت، هیئت هائی که از مجلس انتخاب میشوند
اول – تعطیلات مجلس
ماده 164 – تعطیل تابستانی مجلس هر سال 20 الی 30 روز است که موقع و مدت آن با تشخیص مجلس تعیین میشود. علاوه بر آن نمایندگان شهرستانها میتوانند به مدت 2 الی پنج روز در هر ماه از روزهای غیر تعطیل رسمی بعنوان سرکشی به حوزه انتخابیه خود بروند. تعیین روزهای مربوط و حدود مدت با توافق هیئت رئیسه و رئیس کمیسیون مربوط خواهد بود و این مدت جزء غیبت و مرخصی به حساب نخواهد آمد.
تبصره – در صورت ضرورت رئیس مجلس میتواند با تقاضای عده‌ای از نمایندگان مجلس که تعداد آنها نباید کمتر از 50 نفر باشد یا درخواست دولت در اوقات تعطیل با ذکر دلیل مجلس را بطور فوق العاده دعوت به انعقاد نماید.
دوم- مرخصیها
ماده 165 – به هیچ نماینده ای در سال بیش از یکماه مرخصی متوالی یا متناوب با استفاده از حقوق داده نخواهد شد.
تبصره 1 – استفاده از مرخصی ضروری بدون حقوق با موافقت هیئت رئیسه حداکثر یکماه در سال خواهد بود.
تبصره 2 – هرگاه نماینده ای بخواهد در غیر ایام تعطیل مجلس و غیر ایام مرخصی طبق دعوت رسمی یا مأموریت برای امور غیر شخصی مسافرت نماید باید تقاضای خود را به ضمیمه دعوتنامه به هیئت رئیسه مجلس تسلیم نماید. هیئت رئیسه در صورتی که حضور آن نماینده را در مجلس در ایام تقاضا شده غیر ضروری تشخیص بدهد با آن موافقت میکند و به اطلاع مجلس نیز میرساند مدت این مسافرت غیبت با اجازه محسوب میگردد و جزء مرخصی سالانه منظور نخواهد شد.
تبصره 3 – شرکت در دعوتهای رسمی دسته جمعی باید با موافقت مجلس باشد و هیچ یک از نمایندگان در هر دوره نمایندگی بیش از یکمرتبه از دعوتهای رسمی دسته جمعی استفاده نخواهد کرد مگر با تصویب مجلس.
تبصره 4 – مرخصی برای سفر حج و یا مأموریتهای خارج از کشور برای همه نمایندگان در طی دوره نمایندگی یکبار میسر است مگر با تصویب مجلس.
سوم -غیبت نمایندگان.
ماده 166 – نماینده ای که بیش از یکصد ساعت متوالی یا دویست و پنجاه ساعت غیر متوالی از اوقات رسمی جلسات مجلس و کمیسیون را بدون عذرموجه در یکسال غیبت نماید بدون حق استرداد در مهلت پانزده روز مستعفی شناخته خواهد شد. کلیه نمایندگان منتخب مردم که اعتبارنامه برای آنها صادر شده است مشمول مفاد این ماده خواهند بود.
همچنین از تاریخ تصویب این قانون نماینده ای که بعلت ناتوانی جسمی و یا بیماری بیش از چهار ماه در یکسال غیبت موجه داشته باشد بنا به درخواست 30 نفر از نمایندگان و تصویب دو سوم از نمایندگان حاضر مبنی بر عجز وی از ایفای وظایف نمایندگی سمت نمایندگی خود را از دست خواهد داد.
تبصره 1 – تا یک هفته پس از اعلام رسمی مستعفی شناخته شدن نماینده‌ای در صورتی که خود وی یا نماینده دیگری به غیر موجه بودن غیبت اعتراض نماید و آنرا کتباً تسلیم هیئت رئیسه کند این اعتراض در اولین فرصت در مجلس مطرح میشود و پس از صحبت حداکثر دو مخالف و دو‌موافق (هر یک به مدت یکربع ساعت) در صورتی که مجلس با اکثریت مطلق نمایندگان حاضر به موجه بودن غیبت نماینده مورد بحث رأی دهد، غیبت موجه شناخته خواهد شد.
یکنفر از هیئت رئیسه مجلس به عنوان موافق و نماینده مورد بحث بعنوان مخالف برای صحبت حق تقدم خواهند داشت.
تبصره 2 – محاسبه ساعات غیبت در کمیسیونها با رؤسای کمیسیونها و در جلسات رسمی مجلس با هیئت رئیسه میباشد و در هر دو صورت اعلان رسمی غیبت با رئیس مجلس خواهد بود.
تبصره 3 – نماینده مستعفی شناخته شده در صورتی که به غیر موجه بودن غیبت اعتراض کرده باشد ولی در موقع طرح اعتراض نتواند و یا نخواهد در مجلس حضور یابد میتواند لایحه دفاعیه خود را برای طرح در مجلس حداکثر تا موقع طرح تحویل مجلس نماید که در این صورت این لایحه با‌حق تقدم در فرصت مقرر برای صحبت مخالفین قرائت خواهد شد مدت قرائت لایحه حداکثر نیمساعت خواهد بود.
ماده 167 – هیچیک از نمایندگان قبل از تحصیل مرخصی طبق ماده 168 نمیتواند غیبت نماید مگر در صورت عذرموجه از قبیل بیماری یا حوادث غیرمترقبه.
ماده 168 – به غیبت بی اجازه و بدون عذرموجه حقوق تعلق نمیگیرد.
ماده 169 – اجازه مرخصی تمام مدت یک جلسه یا قسمتی از جلسات مجلس با موافقت ریاست مجلس و از کمیسیونها و شعب با رؤسای کمیسیونها و شعب است.
چهارم -هیئتهائیکه از مجلس انتخاب میشوند
ماده 170 – با پیشنهاد هیئت رئیسه یا پانزده نفر از نمایندگان در هر موقعی که مجلس صلاح بداند میتواند فردی یا هیئتی از نمایندگان را با تعیین مدتی انتخاب کند که مأمور انجام امری از امور مربوطه بشوند طرز انتخاب آنان طبق ماده 59 انجام خواهد گرفت.
تبصره 1 – فرد یا هیئت موظف است در اولین فرصت پس از خاتمه کار گزارش کار خود را به مجلس بدهد.
تبصره 2 – در مواردی که طبق قوانین و آیین‌نامه ها تعیین مدت نشده است افرادی که از طرف مجلس مأموریت یا نمایندگی پیدا میکنند باید هر شش ماه یکمرتبه گزارش کار خود را به مجلس بدهند و هیئت رئیسه گزارش را برای اطلاع نمایندگان طبع و توزیع مینماید و در صورت تصویب مجلس برای دریافت نظر نمایندگان در جلسه علنی مطرح خواهد کرد.
تبصره 3 – اگر انتخاب در ارتباط با وظایف کمیسیونهای مجلس باشد انتخابات در خود کمیسیون انجام میشود و نیازی به طرح در مجلس نیست.
تبصره 4 – اگر تعداد کاندیداها مطابق تعدادی باشد که باید انتخابات شوند آراء نصف باضافه یک حاضرین کافی است مگر در مواردی که نصاب خاصی داشته باشد.
ماده 171 – در موقع انتخاب افراد و هیأتها نمایندگان میتوانند خود و یا دیگران را نامزد نمایند مگر در مواردیکه روش دیگری پیش بینی شده باشد.
فصل یازدهم- انتظام محوطه مجلس و اختیارات رئیس، مخبرین و تماشاچیان، تخلفات تماشاچیان و مجازات آنها، جایگاه نمایندگان و ریاست جمهوری و اعضای شورای نگهبان و وزراء در تالار جلسه
اول –
ماده 172 – حفظ انتظام و امنیت محوطه مجلس بعهده رئیس مجلس و در غیاب او بعهده نواب رئیس است و هیچ مقام و قوه‌ای بدون اجازه رئیس حق مداخله در محوطه و امور مجلس را ندارد.
ماده 173 – بغیر از رئیس جمهور و نخست وزیر و وزراء و مشاوران آنان و اعضای شورای نگهبان و معاونان پارلمانی وزراء که به مجلس معرفی شده باشند و آن عده از کارکنان و مستخدمین مجلس که از طرف هیئت رئیسه اجازه ورود به جلسه را دارند هیچ کس حق ورود به تالار جلسه را موقع تشکیل جلسه نخواهد داشت مگر از اعضای اداری مجلس که رئیس مجلس او را احضار کرده باشد.
تبصره – در صورتی که مسئولین اجرائی یا قضائی از طرف رئیس برای دفاع و توضیح لایحه و یا طرح دعوت شده باشند شرکت آنان در جلسه بلامانع است.
ماده 174 – رئیس مجلس و سایر اعضای هیئت رئیسه در مورد انجام وظایف محوله در این آیین‌نامه در برابر مجلس مسئولیت مشترک دارند.
ماده 175 – در مواردیکه حداقل 25 نفر از نمایندگان به کیفیت اداره جلسه و ایفای وظایف رئیس یا سایر اعضاء هیئت رئیسه معترض باشند میتوانند تشکیل جلسه مشترک رؤسای کمیسیونها و هیئت رئیسه را برای بررسی اعتراضات کتباً درخواست نمایند که باید این جلسه در اولین فرصت تشکیل و با حضور سه نفر از منتخبین نمایندگان معترض به مسأله رسیدگی نماید. متن این تقاضا در جلسه رسمی قرائت نخواهد شد.
تبصره 1 – در صورتی که اکثریت رؤسای کمیسیونها و اعضاء هیئت رئیسه رأی بر عدم صلاحیت فرد مورد اعتراض دادند نماینده یا نمایندگان مورد اعتراض موظف به استعفای خود از هیئت رئیسه میباشند.
تبصره 2 – گزارش کمیسیون در جلسه غیررسمی مورد بررسی قرار میگیرد و سپس در جلسه علنی رأی گیری بعمل خواهد آمد.
تبصره 3 – استعفاء در اولین جلسه علنی مجلس مطرح و بدون بحث به رأی گذاشته میشود. در صورت عدم پذیرفته شدن استعفاء، مستعفی بکار خود ادامه خواهد داد و در صورت پذیرفته شدن استعفاء حق شرکت در انتخابات مجدد را دارد.
دوم – مخبرین و تماشاچیان
ماده 176 – مخبرین جراید و رادیو تلویزیون و تماشاچیان با داشتن کارت مخصوص همان جلسه و نیز مأمورین انتظامی در محلهای مخصوص حق حضور خواهند داشت و باید در تمام مدت جلسه ساکت باشند و از هرگونه تظاهر خودداری کنند و در غیر این صورت با دستور رئیس تالار جلسه را ترک مینمایند و در صورتی که عمل تماشاچیان مستوجب تعقیبات کیفری بشود تماشاچی توسط مأمورین انتظامی مستقر در مجلس توقیف و به‌مراجع صالحه تسلیم خواهد شد.
تبصره 1 – هر یک از نمایندگان میتواند در هر جلسه حداکثر تا سه نفر که به آنها اعتماد دارد درخواست صدور کارت ورود به تالار جلسه را بنماید.
تبصره 2 – دبیرخانه مجلس با رعایت موازین تعیین شده از طرف هیئت رئیسه برای خبرنگاران جرائد داخلی که بر طبق قانون مطبوعات اجازه انتشار دارند و برای خبرنگاران خارجی که وزارت ارشاد معرفی نماید کارت موقت غیرقابل انتقال صادر مینماید.
ماده 177 – حمل هر نوع اسلحه برای کسانی که وارد ساختمان اصلی مجلس میشوند باستثنای مأمورین انتظامی مستقر در مجلس و یا مجاز به ورود در محوطه مجلس اکیداً ممنوع است.
سوم -جایگاه نمایندگان و ریاست جمهوری و اعضای شورای نگهبان و وزراء در تالار جلسه
ماده 178 – جایگاه نمایندگان پس از ارائه اعتبارنامه به دبیرخانه مجلس به حکم قرعه تعیین میشود و در دفتر مخصوص ثبت خواهد شد قرعه‌کشی هر 6 ماه یک مرتبه تجدید میشود. در دو ردیف اول رئیس جمهور و مشاوران او و اعضاء شورای نگهبان و هیئت وزیران و معاونان پارلمانی خواهند نشست.
فصل دوازدهم- ادارات مجلس و تمرکز کلیه امور مالی و اداری و قانونگزاری و اختیارات هیئت رئیسه – وظایف منشیان و کارپردازان – بودجه مجلس
اول- ادارات مجلس و تمرکز کلیه امور مالی و اداری و قانونگزاری و اختیارات هیئت رئیسه
ماده 179 – کلیه امور اداری مجلس اعم از مالی، استخدامی و سازمانی و غیره در همه حال بعهده هیئت رئیسه است که بر طبق قوانین خاص مصوب مجلس تحت نظر رئیس اداره میشود و نیز کلیه احکام صادره اعم از ترفیع و اضافه و نقل و انتقالات کارمندان و کلیه کارکنان مجلس طبق بودجه مصوب باید به امضای رئیس مجلس برسد.
و نیز کلیه نامه های مربوط به امور قانونی و پارلمانی چه از طرف کمیسیونها و چه از طرف ادارات با امضای رئیس مجلس یا اشخاصی از هیئت رئیسه که از طرف رئیس معین میشود صادر میگردد.
دوم- وظایف منشیان و کارپردازان
ماده 180 – مراقبت در ضبط و تحریر صورت مذاکرات و طبع و توزیع آن و نیز قرائت لوایح و طرحها و پیشنهادات و نوشته‌ها و مطالبی که باید به اطلاع مجلس برسد از وظایف منشیان مجلس است علاوه بر این، تنظیم پیشنهادهای واصله از طرف نمایندگان بترتیب وصول با قید شماره و ترتیب اجازاتی که نمایندگان در جلسه برای نطق میخواهند با رعایت حق تقدم و قید شماره ترتیب بعهده آنان است.
ماده 181 – وظایف کارپردازان عبارت است از امور کارپردازی مجلس و تهیه بودجه سالانه بترتیبی که در ماده بعد مقرر است و مراقبت در حفظ و اداره و ثبت ابنیه و اموال و مؤسسات مجلس و نظارت در اجرای بودجه و تطبیق احکام مذکور در ماده (179) با بودجه مصوبه، قبل از امضای رئیس مجلس و پرداخت ها و امضای حوالجات و چکها و کلیه اسناد خرج که باید از صندوق مجلس پرداخت شود.
تبصره – اسناد خرج که باید از صندوق مجلس پرداخت شود و همچنین حوالجات و چکها باید لااقل به امضای دو نفر از کارپردازان برسد.
سوم – بودجه مجلس
ماده 182 – کارپردازان تا پانزده آذر ماه هر سال بودجه سال بعد مجلس را تهیه و پس از تصویب هیئت رئیسه منتهی تا اول دی ماه برای ارجاع به کمیسیون محاسبات تقدیم مجلس مینمایند. کمیسیون پس از رسیدگی گزارش آنرا منتهی تا 15 دیماه بمنظور درج در بودجه کل کشور از طریق رئیس برای هیئت دولت میفرستد و دولت عیناً آنرا ضمن بودجه کل کشور به مجلس میدهد و بعد از تصویب مجلس اجازه اجرای آن به کارپردازی داده خواهد شد.
فصل سیزدهم- حقوق نمایندگان – تفسیر قوانین
اول
ماده 183 – مقرری و مخارج مخصوص سمت و مسئولیت نمایندگان با پیشنهاد کمیسیون محاسبات و تصویب کمیسیون مشترک هیئت رئیسه و کمیسیون برنامه و بودجه برای هر دوره تعیین و در بودجه سالانه گنجانده میشود. قبل از تصمیم مجدد در هر دوره مطابق مصوب دوره قبل عمل خواهد شد.
دوم- تفسیر قوانین
ماده 184 – شرح و تفسیر قوانین عادی که بموجب اصل 73 قانون اساسی از مختصات مجلس است چه بصورت لوایح و چه بصورت طرحها یک شوری است و میتواند بطور عادی یا بصورت فوریت مورد مذاکره قرار گیرد و بحث در کلیات و جزئیات از هم تفکیک نمیشود.
ماده 185 – در صورتی که تفسیر بصورت دو فوریتی و سه فوریتی نباشد پس از گزارش کمیسیون و توضیح مخبر یک مخالف و یک موافق هر یک حداکثر بمدت 10 دقیقه صحبت خواهد کرد و با پیشنهاد 10 نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق قابل تغییر است.
ماده 186 – در صورتی که گزارش کمیسیون و همین طور پیشنهادات دیگر که به کمیسیون رسیده بود به تصویب مجلس نرسد هر نماینده میتواند نظر خود را کتباً به هیئت رئیسه بدهد و پیشنهادات بترتیب وصول مورد بحث قرار میگیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید سؤال برای بحث بیشتر به کمیسیون ارجاع میشود.
ماده 187 – در موارد دو فوریتی و سه فوریتی پس از طرح ابهام توسط نماینده دولت یا رئیس مجلس نمایندگان نظر خودشان را بصورت پیشنهاد کتباً به هیئت رئیسه میدهند و نظریات به توسط یکی از منشیان ابتداء قرائت و بترتیب وصول و به شیوه پیشنهادات مورد بحث و رأی گیری قرار میگیرد.
آئین نامه فوق در جلسه روز یکشنبه بیست و سوم خرداد ماه 1361 مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۳۶۱/۳/۲۳ به تأیید شورای محترم نگهبان رسیده است و الحاق تبصره به ماده 152 در جلسه روز چهارشنبه بیست و هفتم مرداد ماه 1361 و اصلاح بند 21 ماده 42 و اصلاح ماده 42 و الحاق یک تبصره به آن و اصلاح ماده 148 تحت عنوان «قانون رفع نقائص و تکمیل آیین‌نامه داخلی» در جلسه روز یکشنبه هجدهم اردیبهشت ماه 1362 مجلس شورای اسلامی جمعاً در یکصد و هشتاد و هفت ماده و هفتاد تبصره تصویب و بترتیب در جلسات 27 /5 /1361 و 18 /2/1362 شورای محترم نگهبان به تأیید رسیده است.
رئیس مجلس شورای اسلامی – اکبر هاشمی