۶۸۱۹۴/۳۰۰ – ۱۳۹۷/۵/۲۷
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ ۱۳۹۷/۵/۸ خود گزارش دبیرخانه شورای عالی پیرامون سند ملی حفاظت و حراست از گورستان های تاریخی را استماع نمود و ضمن تأکید بر اهمیت گورستان های تاریخی ایران بعنوان: ـ جزئی جدایی ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی در ارتباط ساختاری با جنبه های های اسطوره ای، اخلاقی و دینی باورهای انسانی ـ نظام پیچیده و پذیرفته شده ای از نشانه ها، یادمان ها، و موتیف های انتزاعی به مثابه موزه های روباز شهری ـ بخشی از چشم انداز تاریخی که نقش ارزنده ای در تداوم حیات اخلاقی و معنوی انسانها دارد. ـ قسمتی از حافظه جمعی شهرها و روستاها که نقش بی بدیلی را به عنوان عناصر هویت بخش سکونتگاههای انسانی ایفا می کنند. تخریب این محدوده ها و یا عملیات نامناسب نوسازی، بازسازی، یکسان سازی آنها را حائز آسیب های جبران ناپذیر بر میراث تاریخی شهرها، تعرض به حقوق اجتماعی شهروندان و همچنین وهن ارزشهای ملموس و ناملموس مستتر در گورستان میداند. لذا ضمن تصویب «سند ملی حفاظت و حراست از گورستانهای تاریخی» به شرح پیوست، بر رعایت الزامات آن خصوصاً الزامات مربوط به مدیریت یکپارچه و اقدامات قانونی (بخش پنجم سند) توسط کلیه مراجع قانونی مرتبط تأکید می نماید.
معاون شهرسازی و معماری و دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ـ محمدسعید ایزدی
مقدمه؛
باتوجه به اینکه گورستان های تاریخی، بخش مهمی از مناظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی ما را تشکیل داده و بواسطه ارتباطات ساختاری خود با جنبه های اسطورهای ، اخلاقی و دینی، سهم مهمی در باورهای اعتقادی انسانها ایفا می نماید و با اذعان به ماهیت احترام آمیز عرصه های تدفینی در دیدگاه دینی که بر ضرورت پاسداشت حرمت قبور و محدوده‌های پیرامونی آنها تأکید می نماید؛
و با توجه به امتزاج تاریخی مفاهیم اسطوره ای، مذهبی و دینی مربوط به مرگ و ارتباط آن با گورستان های تاریخی و درنظر گرفتن گورستان ها به عنوان تجسم کالبدی معماری مرگ و نیز با یادآوری تداوم معماری یادمانی در فرهنگ معماری ایرانی ـ اسلامی و ارتباط تنگاتنگ مفاهیم مرگ با شعائر دینی ـ مذهبی که توجه به موضوع گورستان های تاریخی را بیش از پیش ضروری می نماید؛
و با توجه به حضور نظام پیچیده و پذیرفته شده ای از نشانه ها، یادمان ها و موتیف های انتزاعی و گستره ای از سنگ افراشت ها، قبرهای تخت، قبور تندیس‌وار و… که گورستان ها را به موزه های روباز شهری مبدل ساخته است؛
و با عنایت به ارزشهای ملموس و ناملموس مستتر در گورستان های تاریخی؛ اعم از نمونه های باستانی، تاریخی و معاصر که سیب اهمیت یافتن این محوطه های تاریخی می گردد؛
و با اذعان به ضرورت حفظ و حراست از گورستان ها به عنوان بخشی از چشم اندازها و محوطه های تاریخی که نقشی ارزنده در حیات اخلاقی و معنوی انسان ها داشته و در عین حال به دلیل سهم آنها در حیات هنری و فرهنگی انسانها، همانگونه که نمونه های شناخته شده کشور شواهد این موضوع هستند؛
و نیز با توجه به نقش غیرقابل انکار گورستان ها به عنوان بخشی از حافظه جمعی شهرها و روستاها و کارکرد این عرصه های تاریخی به عنوان یکی از عناصر هویت بخش سکونتگاه های انسانی؛
و با در نظر گرفتن تغییرات بطئی انگاره های دینی، فراموشی و نسیان مرگ در شهر معاصر، رشد دیدگاه های مرگ گریز در جوامع مدرن و همچنین توسعه شتابان و غیرمسئولانه شهر و مدیریت نسنجیده آن و تعدد نهادهای تصمیم گیرنده، فقر اطلاعاتی و عدم شناخت صحیح عرصه های تدفینی که موجبات تخریب و حذف گورستان ها از چهره سکونتگاه های امروزی را فراهم آورده اند؛
و با توجه به اینکه تخریب این محدوده ها ـ بدون توجه به آنچه که تخریب می شود ـ و همچنین عملیات نامتناسب نوسازی، بازسازی، هماهنگ سازی و یکسان سازی در سراسر کشور به بهانه ی توسعه یا معاصرسازی، آسیب شدیدی به این میراث تاریخی وارد نموده است؛
و با درنظر گرفتن اینکه محدوده‌های تاریخی، میراث غیرمنقولی هستند که تخریب آنها، اغلب موجب عدم آرامش و تعرض به حقوق اجتماعی می شود، حتی اگر به خسارات اقتصادی منتهی نشود و با یادآوری این موضوع که چنین شرایطی، متضمن مسئولیت هایی برای تک تک شهروندان بوده و همچنین تعهداتی را برعهده ی مقامات شهری و دولتی می گذارد که تنها آنها از عهده ی انجام آن برمی آیند؛
و با به رسمیت شناختن ضرورت توسعه و گسترش آتی گورستان ها در جهت پاسخگویی به نیازهای تدفینی شهرهای در حال رشد و با یادآوری این موضوع که گورستان های تاریخی در طول اعصار، از جمله ملموس ترین نشانه های غنا و گوناگونی فعالیت های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی بوده و اینکه حراست از آنها و هماهنگ کردن آنها با جامعه معاصر از جمله فاکتورهای اساسی در برنامه‌ریزی شهری و توسعه پایدار جوامع محسوب می شود؛
و با توجه به اینکه بخش ها و نهادهای دولتی، برای حفظ این دارایی های غیرقابل جایگزین که درمعرض خطر ویرانی و یا حتی تخریب کامل قرار دارند، موظف هستند در قالب برنامه‌ریزی های کشوری، منطقه ای و محلی، سیاست های جامع و فعالی درمورد حفاظت و احیاء محدوده‌های تاریخی و محیط اطراف آنها، اتخاذ کنند؛
و با توجه به اینکه در بسیاری از موارد، قوانینی راجع به میراث معماری، مناظر فرهنگی و ارتباط آن با برنامه‌ریزی شهری، برنامه‌ریزی سرزمینی، منطقه ای یا محلی، که به اندازه ی کافی موثر و قابل انعطاف باشند وجود ندارد؛
و با در نظر گرفتن هدف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در حفاظت و صیانت از تمام جنبه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی مواریث فرهنگی و تبلور این هدف در حمایت، حفاظت، مرمت و باززنده سازی بناها، بافت ها و محوطه های تاریخی و دیگر جنبه های ملموس و ناملموس میراث بشری؛
و با یادآوری اسناد قانونی و فرادست بین المللی از جمله منشور ونیز (۱۹۶۴)، عهدنامه حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (۱۹۷۲)، توصیه نامه حفظ و حراست زیبایی و ویژگی چشم اندازها و محوطه ها (۱۹۶۲)، توصیه نامه حراست از نقش امروزی محدوده‌های تاریخی (۱۹۷۶)، منشور واشنگتن (۱۹۸۷)، منشور میراث باستان شناسی (۱۹۹۰) و یادآوری آموزه های سند نارا در خصوص اصالت آثار و یادمان های تاریخی که راهکارهایی کلی برای شناخت و حفاظت از محوطه های تاریخی را ارائه داده اند و با در نظرگرفتن تجارب کشورهای پیشرو در امر حفاظت از گورستان های تاریخی که نتیجه مطالعات و اقدامات آن ها در سندهای ملی این کشورها بازتاب یافته است؛
بخش اول: تعاریف
۱) گورستان ها، مجموعه‌ای از عناصر کالبدی و فراکالبدی است که در ادغام با یکدیگر، ساختار ویژه و منحصربفرد عرصه‌های تدفینی را بوجود آورده اند. این عناصر در گورستانهای باستانی و تاریخی عمدتاً بصورت ارگانیگ (بدون طرح ریزی اولیه) و در گورستان های معاصر با طرح ریزی اولیه در کنار یکدیگر قرارگرفته و ماهیت پیچیده گورستان را شکل می بخشند.
بررسی عوامل شکل دهنده به گورستان های تاریخی، نشان دهنده رابطه بنیادین بستر و بافت محیط، اعتقادات دینی و فرهنگی، عوامل تاریخی و نیروی تاثیرگذار عوامل انسانی در ساماندهی کالبد و منظر عرصه طبیعی با بهره گیری از عناصر طبیعی و مفاهیم هنری و معمارانه و نظام معینی از نشانه‌هاست. رابطه ایجاد شده به سبب هم افزایی، مفهومی گسترده تر و عمیقتر از جمع ساده ارزشهای معمارانه این محیطهای تاریخی با محیط طبیعی است.وجود نظام نشانهها و باورهای اسطورهای، دینی و مذهبی از یک سو و حضور عناصر معمارانه (آرامگاه‌های خانوادگی، یادمانها، سنگ قبرها و…) از سوی دیگر که با گذر زمان، رنگ و بویی تاریخی بخود گرفته اند، مفهوم تاریخی ـ فرهنگی را وارد محیط طبیعی می نماید. با افزودن صفت تاریخی و توجه به فرایند تخریب بطئی این آثار، بستر طبیعی از چنان کیفیتی برخوردار می گردد که می توان از آن به مثابه مناظر فرهنگی ـ تاریخی یاد نمود.«گورستان های تاریخی»، به مثابه گونه ای ویژه از مناظر فرهنگی، عرصه هایی تدفینی نشانه دار شده با قدمت بیش از ۱۰۰ سال هستند که محدوده آنها مشخص بوده و دارای دوره های توسعه و گسترش باشند. ویژگی بارز این محوطه های تاریخی، ارتباط ساختاری محیط پیرامون و چیدمان درونی آنهاست که در منظرپردازی های طبیعی و انسان ساخت گورستان تجلی یافته و با نظام مشخصی از یادمانها، تندیس ها، موتیف ها و نشانه‌های انتزاعی غنی می گردند. این گورستان ها، عمدتا دارای جنبه های مختلف دینی ـ مذهبی، فرهنگی ـ اجتماعی و یادمانی بوده و بواسطه دفن اصحاب دین و مشاهیر ادبی، فرهنگی، علمی، سیاسی، اجتماعی و هنری جامعه مورد احترام شهروندان یک سکونتگاه (در مقیاس محلی، شهری، منطقه ای و سرزمینی) و یا به سبب ویژگیهای خاص کالبدی ـ منظری، محل رجوع جوامع انسانی است.
۲) «حفاظت» به معنای کلیه روش ها و فرآیندهای توجه به گورستان تاریخی به عنوان یک «مکان میراثی» برای حفظ اهمیت فرهنگی آن است که شامل نگهداری و صیانت، تثبت، تعمیر و اصلاح، مرمت و بازسازی و عموما ترکیبی از موارد فوق است.
۳) «نگهداری» به معنای مراقبت و حفظ دائمی ساختار و چیدمان فضایی و کلیه عناصر موجود در شکل عمومی گورستان است.
۴) «تثبیت» به معنای نگهداری از بافت گورستان تاریخی به شکل فعلی خود و به تعویق انداختن مکانیسم تخریب و فرسایش اجزا و ویرانی آنها در برابر عوامل آسیب رسان است.
۵) تعمیر به معنای مداخلات حداقلی در اجزای گورستان (عموما سنگ قبرها، یادمان ها و ابنیه و آثار معماری و نظایر آنها) به منظور رفع نواقص ناشی از تخریب، فروریزی و فرسایش طبیعی است و نباید آنرا با مرمت که نیازمند مطالعات گسترده و مداخلات ساختاری است، اشتباه گرفت.
۶) «مرمت» به معنای بازگرداندن بافت موجود گورستان تاریخی به وضعیت قبلی شناخته شده و اصیل از طریق حذف الحاق بی ارزش، اعاده کلیه ساختارهای فروپاشیده و سرهم کردن اجزای آن بدون بهره گیری از مصالح جدید است.
۷ ) بازسازی به معنای بازگرداندن بافت موجود گورستان به وضعیت قبلی شناخته شده از طریق بکارگیری مصالح جدید است.
بخش دوم: مستندنگاری، شناسایی و ارزیابی دقیق
۱) هر اقدام عملیاتی در گورستان های تاریخی می بایست مبتنی بر فعالیت های شناسایی باشد. این مطالعات شامل نقشه برداری جامع، بررسی های تاریخی و دوره بندی های توسعه، شناخت ساختار کالبدی ـ فضایی، شناسایی آرامگاه ها و قبور شاخص، نشانه شناسی موتیف ها و کتیبه ها، بررسی وضعیت فیزیکی قبور، پوشش گیاهی،… و نیز ارزیابی ارزش های مترتب بر گورستان و آسیب شناسی و آنالیز خطرپذیری است.
۲) در عملیات شناسایی و مستندنگاری گورستان های تاریخی، جمع آوری کلیه استنادات نقشه ای شامل نقشه‌های شهری و تصاویر هوایی و تهیه نقشه عرصه گورستان بادرنظر گرفتن حدود اربعه، دیوارهای محیطی، ورودی ها، توپوگرافی، ترانشه ها، مسیرها و دسترسی های داخلی، قطعات تدفینی، عوارض طبیعی و مصنوع، یادمان های بزرگ مقیاس، آرامگاه های فردی و خانوادگی، ضریح ها و حصارهای فلزی، ابنیه تاریخی و معاصر، سنگ قبرها و کلیه عناصر گیاهی شامل درختان، درختچه ها، بوته ها و محدوده‌های لگوم با رعایت مقیاس مناسب ضروری است.
۳) کّل یک گورستان تاریخی باید مورد بررسی قرار گیرد و رشد فضایی آن نیز باید تجزیه و تحلیل شود. این بررسی هاباید داده های باستان شناختی، تاریخی، معماری، فنّی و فرهنگی ـ اجتماعی و اقتصادی را دربر گیرد. نتیجه این مطالعات باید به سندی منتهی گردد.که بر اساس آن بتوان تعیین کرد که کدامیک از اندام های کالبدی و ساختارهای طبیعی یا مصنوع اعم از ساختمان ها، یادمان ها، آرامگاه های خانوادگی، قطعات تدفینی، سنگ قبرها، درختان و… باید به دقت تحت حفاظت قرارگیرند، و یا در شرایط خاصی حفظ و نگهداری شوند ویا در اوضاع و احوال کاملاً استثنایی و با تهیه مستندات کامل، تخریب شوند. این موضوع، متخصصان حفاظت و مقامات مسئول را قادر می سازد که هرنوع کار و عملیات غیرمنطبق با توصیه نامه حاضر را م توقف کنند.
۴) علاوه بر بررسی های مذکور در زمینه ی معماری، بررسی های همه جانبه ی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و داده ها و ساخت های فنی و نیز بررسی زمینه و بافت گسترده تر شهری و منطقه ای نیز ضروری است. این مطالعات باید در صورت امکان، داده های جمعیت شناختی و تجزیه و تحلیلی از فعالیت های اقتصادی، ا جتماعی و فرهنگی و همچنین روش های زندگی و ارتباط های اجتماعی، مسائل مربوط به اجاره ی زمین، زیر بنای اقتصاد شهری، و ضعیت نظام جاده ای، شبکه های ارتباطات و اتصالات دوسویه ی بین محدوده‌های گورستان های تاریخی و مناطق اطراف را شامل شود. مقامات مسئول و مدیران شهری باید برای این مطالعات، اهمیت فراوانی قائل شوند و به خاطر داشته باشند که بدون این مطالعات، نمی توان طرح‌های معتبری برای حراست از عرصه های تدفینی ارزشمند و تاریخی تهیه کرد.
بخش سوم: اصول بنیادین
۱) طرح حفاظت گورستان تاریخی، می بایست عرصه تدفینی را به عنوان یک کل منسجم مورد شناسایی قرار داده و اصول، سیاست ها و فرآیندهای عمومی مورد نیاز در صیانت و مراقبت از این مکان های میراثی را در جهت حمایت و تضمین حیات ارزش های ملموس و ناملموس گورستان های تاریخی را مشخص کند. چنین عرصه هایی به عنوان یک کل، شامل طرح بندی، چیدمان عمومی، عرصه های تدفینی، یادمان های شاخص و قبور منفرد و خانوادگی، پوشش های گیاهی (کاشته شده یا طبیعی)، حامل ارزش های گسترده ای هستند که آن را شایسته حفاظت و حمایت می نماید. به عنوان یک اصل کلی، هیچ از این آثار نباید از محیط خود جدا شوند.
۲) هدف از حفاظت گورستان های تاریخی، برقراری یا بازیابی برجستگی های ذاتی این عرصه های تاریخی به عنوان مکان میراثی و تضمین تداوم حیات آنهاست و از این رو باید تامین کننده امنیت، نگهداری و آینده آن باشد.
۳) در هر اقدام عملیاتی در حوزه گورستان های تاریخی؛ توجه به موارد زیر ضروری است:
آ) تأکید بر انجام مطالعات سطح شناخت پیش از هر اقدام مداخلاتی که منجر به هرگونه تغییر در ماهیت عناصر و بخش های مجموعه گردد. (اقدامات مستند)
ب) سعی در حفظ ساختارهای تاریخی (احترام عدم آسیب رسانی)
ج) رعایت اصل مداخله حداقلی در ساختار بخش های معماری مجموعه (کمترین مداخله)
د) احترام به اصل برگشت پذیری از طریق مداخلات حداقلی و برگشت پذیر (برگشت پذیری)
ذ) توجه به معیار اصالت در تصمیم گیریهای لازم جهت مداخله. (اصالت)
ر) خوانا، متمایز و قابل شناسایی بودن مداخلات مرمتی (تمایز در مرمت)
ز) بهره گیری از مصالح همگن و متمایز با مصالح اصلی (تعادل در عین تمایز)
ک) پرهیز از سطوح تزئینی در بازسازیهای احتمالی (رعایت سادگی در بازسازی)
گ) بهره گیری از توانمندی تکنولوژی مدرن در مداخلات امروزی (رویکرد تکنولوژیکی)
م) بهره گیری از متخصصان و کارشناسان در تمام مراحل مطالعه و اقدام (تخصص گرایی)
۴) حفاظت از گورستان، محدود به ساختار معماری، ابنیه و آثار معماری و سنگ قبرها نیست، بلکه می بایست کلیه اجزای منظرین، ساختارهای کالیدی ـ فضایی، عناصر طبیعی و گیاهی نیز مورد حفاظت قرار گیرند. این روش ها می بایست هم پیشگیراننده و هم اصلاح گرایانه باشند.
۵) هر اقدام عملیاتی می بایست مبتنی بر شناخت، تحلیل و تفسیر دقیق ساختار فیزیکی، مشخصات تاریخی و طرح بندی عمومی گورستان از نظر آثار معماری، یادمان ها، عناصر منظرین، پوشش گیاهی و… باشد.
۶ ) شالوده حفاظت از گورستان های تاریخی، ملاحظه و توجه به بافت موجود آن بوده و باید دربرگیرنده حداقل مداخله فیزیکی ممکن باشد. از همین رو، مراقبت، نگهداری و تثببت وضعیت موجود گورستان، رویکرد مناسب مداخلات حفاظتی در گورستان های تاریخی محسوب می شود. در این میان، اقدامات مرمتی در مقیاسی کنترل شده و صرفا براساس مستندات و شواهد کافی قابل تائید است. بر همین اساس، هر اقدامی در جهت بازسازی با توجیهات منطقی و صرفاً در شرایط خاص قابل بررسی است. از آنجا که هدف این اقدامات، حفظ ساختار تاریخی و اصیل گورستان هاست، تطبیق پذیری و انطباق دادن سنگ قبرها و یکسان سازی تراز آنها (همسان سازی) امری مطرود و غیراصولی است
۷) انتخاب خط مشی متناسب برای حفاظت از یک گورستان تاریخی، باید در وهله اول بر اساس فهم معنای فرهنگی و ارزش های مترتب بر عرصه تدفینی و شرایط فیزیکی آثار موجود تعیین گردد.
۸) تمام اقدامات پیش بینی شده باید مورد وثوق دستورالعمل ها، توصیه نامه ها و منشورهای بین المللی و ملی بوده و منطبق بر دستورالعمل های نهادهای مرتبط نظیر ایکوموس، یونسکو، ایفلا و… باشد. در انتخاب راهکار و متد مداخله، باید اهمیت و ارزش نسبی گورستان ها در نظر گرفته شود. بر اساس ویژگی های تاریخی، کیفیت ساختارهای معماری، یادمان ها و سنگ قبرها و نیز گستردگی و تنوع نقوش و موتیف های نشانه شناختی و درنظر گرفتن نوع آسیب ها، می توان روش های متنوعی را اتخاذ کرد.
۹) باتوجه به اینکه، این عرصه ها، محوطه های باستان شناسی محسوب می شوند، بنابراین تمام اقدامات آتی مانند احداث مسیرهای داخلی و دسترسی های بین عرصه های تدفینی، می بایست پس از بررسی های باستان شناسی و فعالیت های شناسایی صورت گیرد.
۱۰) تداوم کاربری تدفینی ـ ولو در مقیاس کم ـ بهترین راه برای تضمین تداوم ارزش های ملموس و ناملموس در گورستان های تاریخی است. به عبارت دیگر، چنانچه به هر دلیلی، امکان تدفین در گستره شهری در گورستان میسر نیست، می توان با محدود کردن تدفین به ساکنان محلی و افراد صاحب نام و…، زمینه حضور شهروندان را در عرصه تدفینی فراهم ساخت.
۱۱) تمام طرح‌های توسعه آتی و یا طرح‌های بهسازی و ارتقاء ساختار گورستان می بایست به ارزش های گورستان وفادار مانده و بر اصول مورد تأکید طرح‌های حفاظتی منطبق باشند.
۱۲) ریسک و خطرات احتمالی پدیده های طبیعی و همچنین وندالیسم در گورستان ها می بایست آنالیز شده و هرآنجا که لازم باشد، اقدامات مدیریتی لازم برای حذف و کاهش اثراث سوء آن صورت پذیرد.
۱۳) مدیریت موثر پوشش گیاهی می بایست به عنوان نقطه کلیدی طرح حفاظت از گورستان ها مورد لحاظ قرار گیرد. درختان تاریخی و قدیمی می بایست مورد شناسایی قرار گرفته و حفاظت از آنها می بایست متضمن کمترین مداخله و تخریب در سنگ قبرها و یادمان ها گردد. کاشت درختان جدید در کنار گورهای قدیمی توصیه نمی شود. اما می توان از طریق حذف گونه های مهاجم و کاشت و اصلاح وضعیت درختان اصیل (در موقعیت های مناسب)، نسبت به حفظ ساختار عمومی گورستان اقدام کرد.
۱۴) تمام سنگ قبرها و یادمان ها به عنوان یک شی میراثی ارزشمند تلقی می شوند. بنابراین تمام اقدامات حفاظتی انجام شده بر روی آنها می بایست کمترین سطح از مداخله (و در یک سطح ایده آل؛ قابل بازگشت) را تضمین کند. البته بدیهی است که این سطح از مداخله میبایست تداوم حیات این عناصر را تضمین نماید.
۱۵) کلیه آثار معماری شامل یادمان ها و اتاقک های تدفینی فردی و خانوادگی می بایست ضمن مستندنگاری، دارای طرح‌های حفاظت و مرمت موضوعی بوده و بر اساس دستورالعمل های مرمتی مورد وثوق نهادهای ملی و بین المللی مرمت گردند.
۱۶) کلیه اجزا فیزیکی سازنده گورستان بویژه یادمان ها، سنگ قبرها و ابنیه می بایست در محل خود باقی بمانند. جابه جایی تمام با بخشی از این آثار پذیرفته نیست؛ مگر آنکه این کار، تنها راه اطمینان از بقای آن باشد.
۱۷) کلیه بخش های مطالعاتی و اجرایی مربوط به گورستان های تاریخی، می بایست توسط گروه های متخصص و افراد با صلاحیت علمی نظیر متخصصان مطالعات تاریخی، جامعه شناسان، مردم شناسان فرهنگی، متخصصین نشانه شناسی، معماران منظر و متخصصین مرمت بنا، بافت و آثار فرهنگی و… صورت گیرد.
بخش چهارم: اقدامات نگاهداری و حفاظت
۱) گورستان ها همانند دیگر مکان های میراثی دارای آسیب های بالفعل و بالقوه ای هستند که بسته به میزان فعال یا موثر بودن آنها، می توانند در کوتاه مدت تاثیرات مخرب شدیدی بر عرصه تاریخی گورستان گذاشته و تداوم حیات آنرا با دشواری هایی جدی مواجه سازند.به همین منظور در جهت پیشگیری آنی از تداوم فعالیت عوامل آسیب رسان، انجام اقدامات فوری به عنوان اولین گام حفاظت در قالب اقدامات رفع خطر شامل؛ ارزیابی ساختارهای فیزیکی و کالبدی و اکولوژیکی و همچنین، کنترل شرایط ایمنی آن به منظور ساماندهی اولیه و رفع عوامل آسیب رسان ضروری است. کلیه این اقدامات، می بایست مبتنی بر مستندنگاری، برداشت های میدانی، نقشه برداری های اولیه و ارزیابی های علمی و عملیات شناسایی باشد.
۲) کاربست رویکرد حفاظت ارزش مبنا به عنوان متدولوژی مناسب با ماهیت تاریخی گورستان های تاریخی به مثابه مکان میراثی و پیشبرد گام به گام مراحل پیش بینی شده در آن، گامی عملی برای کاهش آسیب پذیری و تضمین تداوم حضور گورستان ها در سکونت گاه های انسانی است.
۳) گزارش مکتوب در مورد خط مشی حفاظت بـر اساس ضوابط حرفه ای باید تهیه شود که در آن موضوعاتی مانند برجستگی فرهنگی، شرایط فیزیکی و روند پیشنهادی حفاظت به همراه شواهد توجیهی و پشتیبان، شامل نقشه عکس، طرح و تمامی نمونه های مناسب تعیین شده باشد. طرح پیشنهادی می بایست قبل از آغاز عملیات اجرایی، به تایید سازمان میراث فرهنگی یا کمیته حفاظت از گورستان های تاریخی کشور رسیده باشد.
۴) کلیه طرح‌های ساماندهی و حفاظت گورستان های تاریخی می بایست دستورالعمل های عملیاتی خود را در هفت رده اصلی شامل؛ ساختار فضایی، ساختارهای معماری، سنگ قبرها، لنداسکیپ و منظر، پوشش گیاهی، تاسیسات مبلمان ارائه دهند.
۵) حفاظت از چیدمان و ساختار فضایی و جلوگیری از هرگونه تغییر در ساختار فضایی ـ کالبدی گورستان اعم از تغییر در توپوگرافی، شیب بندی عمومی، ترانشه ها و سکوبندی ها، عوارض مصنوع، ورودی های اصلی، مسیرها و دسترسی های داخلی، ساختارهای معماری، آرامگاه های فردی و خانوادگی، چیدمان قبور و… توصیه می شود. همچنین هیچ رده از اقدامات پاکسازی فضایی ـ کالبدی و حذف ابنیه تاریخی و واجد ارزش به بهانه های عیان سازی، نوسازی و… در گورستان های تاریخی جایز نیست.
۶) حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی شامل نیایشگاه ها، یادمان های حجمی، اتاقک های تدفینی، سردابه ها، دخمه ها، آرامگاه ها فردی و خانوادگی، بخش مهمی از طرح حفاظت عرصه تدفینی است. پاکسازی و شست و شوی سطحی نما و تزئینات وابسته به معماری در این رده از بناها به منظور افزایش کیفیت منظر و دید بهتر به این آثار توصیه می شود.
۷) اولویت مداخله در این رده از آثار، حفاظت پیشگرانه، تعمیرات جزیی، ارتقاء جزییات معماری و حذف الحاقات متاخر به منظور اعاده به ساختار اولیه و اصیل بناهاست. همچنین در صورت ضرورت تعریف پروژه های مرمت و حفاظت موضوعی، موضعی و جامع این رده از آثار، اقدام بر اساس دستورالعمل های عمومی و مورد تائید سازمان میراث فرهنگی، بلامانع است. بازسازی تنها در صورت وجود اسناد متقن میسر است. این بازسازی ها نباید به هیچ عنوان موجب تخریب یا از بین رفتن سنگ قبرهای موجود در عرصه گورستان گردد.
۸) تخریب و حذف بناهای بی ارزش و فاقد کاربری به منظور آزادسازی عرصه گورستان و ارتقا کیفیت منظری ضروری است.
۹) احداث بنای جدید در داخل عرصه حفاظت شده گورستان یا توسعه امام زاده ها ممنوع است. گورستان، ثبت ملی نشده و از منظر ارزشمندی، در درجه پایین تری قرار دارد و ضرورت ساخت بنا در آن به اثبات رسیده است، ساخت این ابنیه در زمین های بایر و فاقد سنگ قبر با رعایت حریم ارتفاعی و تناسبات حجمی، تناسب مصالح مورد استفاده در نما و.. بلااشکال است.
بخش پنجم: مدیریت یکپارچه و اقدامات قانونی
۱) با توجه به وجود نهادهای گوناگون در امر مدیریت عرصه های تدفینی و به منظور جلوگیری اقدامات موازی، تأسیس کمیته مشترک حفاظت از گورستان های تاریخی متشکل از کارشناسان نهادهای مسئول سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان اوقاف، شهرداری، بنیاد شهید، اداره کل راه و شهرسازی استان، اساتید متخصص و پژوهشگران دانشگاه های کشور با رویکرد به مدیریت یکپارچه این عرصه ها، ضروری است.
۲) فهرستی جامع از گورستان های تاریخی در چهار سطح محلی، استانی، منطقه ای و کشوری می بایست تهیه شود، اعم از اینکه این گورستان ها دارای ارزش هستند یانه. این فهرست باید به ترتیب اولویت باشد تا به این ترتیب منابع محدود موجود برای حفاظت به صورت منصفانه ای توزیع گردد. چنانچه تهیه این فهرست، مستلزم هزینه و وقت زیاد باشد، می بایست در کوتاه مدت، بررسی همه جانبه گورستان هایی که بواسطه توسعه شهری و مداخلات غیرمسئولانه در معرض خطر قرارگرفته اند، در اولویت قرار گیرد.
۳) تهیه شناسنامه و پرونده برای گورستان های تاریخی کشور، امکان بررسی دقیق و همه جانبه آنها را میسر می سازد. بنا به اهداف سازمان میراث فرهنگی و شرح وظایف قانونی این نهاد، تهیه شناسنامه جامع عرصه های تدفینی تاریخی کشور بر عهده کارشناسان این سازمان می باشد. همچنین توصیه می شود، در گام دوم، گورستان های شناسایی شده، مورد آنالیز دقیق و فنی قرارگرفته و ارزشمندی آنها سنجیده شود.
۴) تعیین محدوده عرصه و مشخص کردن حرایم استحفاظی، منظری و زیست محیطی گورستان ها، به عنوان گامی عملیاتی برای حفاظت از این مکان های میراثی ضروری است. ضوابط اختصاصی هر یک از حرایم می بایست با توجه به نتایج مطالعات و فعالیت های شناسایی گورستان و ارزیابی ارزش ها و با درنظر گرفتن حدود ساخت و ساز و حد ارتفاعی عناصر جدید، امکان باستان شناسی و… تعریف و تصویب گردد.
۵) هرگونه تغییر کاربری و توسعه شهری در درون عرصه های تدفینی تاریخی و ارزشمند، موجب تخریب و ازبین رفتن ارزشهای مترتب بر مکان میراثی خواهد شد. از همین رو، شهرداری های با عنوان نهاد متولی توسعه شهری، مسئول حفظ یکپارچگی محدوده گورستان های تاریخی است.
۶) حفاظت، نگهداری و ارائه موثر گورستان های تاریخی، می بایست به عنوان یکی از وجوه اساسی طرح‌های توسعه پایدار و همچنین برنامه‌ریزی های ملی، منطقه ای و محلی، مدنظر قرارگیرد.
۷) کلیه طرح‌های تفصیلی و جامع شهرها و طرح‌های فرادست آنها، می بایست با تغییر نگرش به عرصه های تدفینی تاریخی به عنوان مکان های میراثی شهر، این عرصه ها را در پهنه های حفاظتی فرهنگی و تاریخی قلمداد کرده و ضوابط ویژه ای را برای حفاظت از حریم این پهنه ها لحاظ کنند.
۸) کلیه های طرح‌های برنامه‌ریزی شهری و طرح‌های موضوعی و موضعی که در مجاورت گورستان های تاریخی و ارزشمند تعریف شده اند، باید دربردارنده مقررات و ضوابط الزام آوری باشند که با اعمال آنها، حفظ حراست از مناظر تدفینی شهر تضمین گردد. این امر حتی شامل گورستان هایی است که هنوز در لیست میراث ملی کشور قرار نگرفته اند.
۹) سازمان میراث فرهنگی به عنوان نهاد مسئول نگاهداشت و حفاظت از مکان های میراثی کشور، موظف است، بر مبنای آموزه های این سند پیش نویس و ضمائم آن، سند اجرایی حفاظت از گورستان های تاریخی را پس از بررسی و تصویب جهت اجرا به دیگر ارگان های مسئول ارجاع دهد.
۱۰) از آنجاکه مکان های میراثی، نیازمند نگهداری و مراقبت دائمی هستند، توصیه می شود؛ پلان مدیریت حفاظت گورستان با درنظر گرفتن اهداف مشخص، اقدامات کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت و دستورالعمل های پایش و مانیتورینگ دوره ای و دائمی و نیز دستورالعمل های مربوط به حفاظت و نگهداری از لنداسکیپ و منظر، یادمان ها و ابنیه، قبور و سنگ مزارها، پوشش گیاهی و درختان و دیگر ساختارهای فرعی موجود در عرصه های تدفینی تهیه و پس از تصویب در مجامع نظارتی، در جهت عملیاتی شدن ابلاغ گردد.
۱۱) تضمین تداوم تدفین در گورستان های تاریخی، بویژه در گورستان های محله ای علاوه بر تقویت بنیان های درون محله ای، موجبات تداوم حیات عرصه های تدفینی و حضور پررنگ شهروندان در آن شده و از متروکه ماندن، شکل گیری بزهکاری های اجتماعی و آسیب های پیایند، جلوگیری خواهد کرد. یادآوری این موضوع ضروری است که با افزایش استاندارد های بهداشتی، بخش مهمی از موانع پیش روی تدفین در گورستان های درون شهری مرتفع شده است.
۱۲) واگذاری مدیریت گورستان های محله ای به هیات های امنا متشکل از ساکنان هر محله سبب افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهری و افزایش حس تعلق خاطر به محلات قدیمی و عناصر تاریخی آن از جمله گورستان ها خواهد شد. همچنین باید برای ارایه پیشنهادها و کمک در این کار، خصوصاً به منظور ملاحظه ونظارت برمیراث فرهنگی و طبیعی، آنان را فراخوانند. امکان حمایت مالی از سوی بخش خصوصی نیز می تواند مورد بررسی قرار گیرد.
۱۳) تعریف پروژه های فرهنگی و اجتماعی در بافت های پرخطر و آسیب زا ـ که محل استقرار برخی از گورستان های تاریخی شهرهاست ـ از وظایف نهادهای مرتبط با شهرداری هاست. شهرداری موظف است، مجموعه ای از اقدامات لازم را برای کنترل آسیب های اجتماعی و ناهنجاری های رفتاری را که موجب لطمه خوردن به ماهیت مکان های میراثی و از آن جمله گورستان هاست، طراحی و عملیاتی نماید.
۱۴) مقامات دولتی می بایستی بیش از پیش و تا آنجا که ممکن است، منابع مالی لازم را برای حراست و حفاظت از گورستان های تاریخی ارزشمند به عنوان اسناد تمدن ایرانی ـ اسلامی تامین نمایند.۱۵) درمورد افرادی که به طور عمدی سنگ قبرها، یادمانها و بناها، مجموعه ساختمان ها یا محوطه هایی که از لحاظ باستان شناسی، تاریخی یا هنری ارزشمند هستند را تخریب می کنند یا شکل آن را تغییر می دهند، می بایستی ضمانت های اجرایی و یا مجازات هایی ـ منطبق با حقوق وقوانین هر کشور ـ تعیین کرد. همچنین اشخاصی که به انحاء دیگر، اعمالی انجام می دهند که برای حفاظت، نگهداری از گورستان تاریخی مضّر محسوب می شوند، باید تحت مجازات و یا اعمال ضمانت های اجرایی دیگر قرارگیرند. ضمانت های اجرایی مذکور باید شامل مقرراتی در مورد مرّمت محوطه ی آسیب دیده، منطبق با استاندارد های فنّی و علمی و به شکل اولیه ی خود، باشد.
بخش ششم: اطلاع رسانی، ترغیب و آموزش
۱) ایجاد احساس تعهد در نهادهای حاکمیتی، سیستم مدیریت شهری، سمن ها، گروه های اجتماعی و کلیه شهروندان در مواجهه مسئولانه با گورستان ها و کاربست بیشترین اقدامات حفاظتی و کمترین مداخلات تخریبی در این پهنه های باارزش از مهمترین اقدامات آموزشی است.
۲) گورستان های تاریخی، مدفن بسیاری از مشاهیر دینی ـ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی، ادبی، سیاسی و ورزشی و روایتگر بخشی از تاریخ سکونت گاه های انسانی است. برنامه‌ریزی دقیق به منظور برپایی مراسم های بزرگداشت و آیین های ملی و مذهبی در این عرصه ها، اهمیت فرهنگی گورستان ها را به عنوان مکان ـ رویدادهای شهری یادآوری کرده و موجبات افزایش مسئولیت اجتماعی شهروندان در برابر نگاهداشت و حفاظت از گورستان های تاریخی فراهم خواهد ساخت.
۳) انجام اقدامات تسهیل گری اجتماعی جهت آشناساختن هرچه بیشتر شهروندان و بویژه ساکنان مجاور عرصه های تدفینی با ارزش های مستتر در این پهنه، زمینه ساز مشارکت گروه های اجتماعی را در امر نگاهداشت و حفاظت گورستان ها شده و امکان دستیابی به اهداف طرح مدیریت حفاظت را فراهم خواهد ساخت.
۴) گورستان ها به عنوان موزه های روباز شهری، از پتانسیل های مختلفی برای گذران اوقات فراغت برخوردارند. تعریف تورهای گردشگری و بازدیدهای اختصاصی از گورستان های تاریخی و پشتیبانی از افراد حقیقی و حقوقی که در این زمینه فعالیت می کنند، زمینه ساز آشنایی هرچه بیشتر شهروندان و ساکنان با تاریخ شکل گیری، رویدادهای تاریخی مرتبط، افراد مدفون در گورستان و آگاهی از ارزش های میراثی آن شده و موجباب مشارکت شهروندان در حفاظت و نگهداشت عرصه های تدفینی را فراهم خواهد ساخت.
۵) باعنایت به انگیزش و رشد احترام و علاقه ی عمومی به گورستان های تاریخی و عرصه های تدفینی و همچنین اطلاع رسانی همگانی درمورد مقررات وضع شده برای حفاظت از آنها، می بایست فعالیت های آموزشی خاصی را در مدارس، دانشگاه ها و دیگر فضاهای آموزشی برقرارکرد. این آموزش ها می بایست توسط گروه های متخصص یا مربیانی که خود دوره آموزشی جامع را زیرنظر متخصصان طی کرده اند، برگزار گردد. آموزش های همگانی خارج از فضاهای آموزشی، بر عهده رسانه های عمومی، مطبوعات، جراید، انجمن ها، سمن های غیرانتفاعی و موسسات گردشگری است.
۶) بدون آنکه ارزش های مهّم اقتصادی واجتماعی گورستان های تاریخی نادیده گرفته شود، باید اقداماتی برای حمایت، رشد و تحکیم ارزش های فراوان فرهنگی و آموزشی این میراث که محرکه های بنیادین حفظ، نگهداری وارایه آن محسوب می گردد، انجام شود.
۷ ) تشکیل گروه های داوطلبانه و موسسات غیرانتفاعی برای حفظ و نگهداری گورستان های تاریخی و نیز اهداء جوایز مالی و افتخاری، می بایستی تشویق شود تا به این ترتیب برانجام کارهای شایسته در تمام جنبه های حراستی، صحّه گذارده شود.
۸) مقامات مسئول می بایستی از مطالعه و بررسی نظام مند و نیز تحقیق درمورد جنبه های شهرسازی گورستان های تاریخی و محیط اطراف آنها، ارتباط های داخلی مابین حراست وطراحی درتمام سطوح: روش های اجرایی حفظ و نگهداری محدوده‌های تاریخی، تغییر و تبدیل مواد، به کارگیری تکنیک های مدرن در حفظ و نگهداری و تکنیک های دستی که به کارگیری آنها در این مورد ناگزیر است، حمایت کنند. دوره های آموزشی مختص مسائل فوق که شامل دوره های آموزش عملی نیز می شود، بایدایجاد شوند و توسعه یابند. علاوه بر این، بسیار اساسی است که کارگران وصنعتگران ماهر دوره های آموزشی لازم، در زمینه ی حراست، نگاهداشت، تعمیرات جزیی و حفاظت از گورستان های تاریخی و آثار موجود در آنها، متخصص شوند.
۹) نتایج مطالعات شامل فعالیت های شناسایی، ارزیابی خطرپذیری، آسیب شناسی ها و گزارش های حاصل از اقدامات اجرایی، می بایست بصورت گزارش های علمی و فنی منتشر و در دسترس گروه های متخصص، اساتید و پژوهشگران قرار گیرد.
بخش هفتم: همکاری های بین المللی
۱) با توجه به تجارب موفق بین المللی در زمینه حفاظت، نگهداری و ارائه مناسب عرصه های تدفینی تاریخی، ضروری است تا درجهت کاربست این تجارب در نمونه های مطالعاتی، همکاری های دو و چندجانبه در زمینه حفظ و حراست از گورستان ها صورت گیرد. این همکاری ها شامل سازمان های بین المللی، دانشگاه ها و موسسات آموزشی عالی، سازمان های میراث تاریخی کشورهای پیشرو و دیگر سازمان های دولتی و غیردولتی است. اینگونه همکاری های دوجانبه یا چند جانبه باید با هماهنگی دقیقی انجام شود و به شکل اقداماتی مانند آنچه درپی می آید، باشد:
آ) تبادل اطلاعات و انتشارات علمی و فنّی؛
ب) سازمان دهی سمینارها و گروه های کاری راجع به موضوعات خاص؛
ج) تامین کمک هزینه ی مطالعه و مسافرت و تدارک کادر علمی، فنی و اداری و تجهیزات مورد نیاز؛
د) فراهم آوردن تسهیلات لازم برای آموزش های علمی و فنی در خارج از کشور، به صورتی که متخصصان جوان بتوانند در پروژه های ساماندهی، حفاظت، تعمیر و نگهداری، حفاریهای باستان شناسی و حفظ و نگهداری گورستانهای تاریخی، شرکت کنند.
ه) مشارکت گروهی از کشورهای پیش رو در زمینه حفاظت از گورستان های تاریخی در پروژه های کلان حفظ و نگهداری، حفّاری، مرمت و احیاء، به صورتی که تجربه ی بدست آمده ازاین کار، در دسترس همگانی قرار گیرد.
۲) همچنین توصیه می شود که نهادهای ذی‌ربط در این مورد با آژانس های بین المللی تخصصی مانند مرکز مطالعات حفظ و نگهداری و مرمت دارایی های فرهنگی، در رُم، شورای بین المللی بناها و محوطه ها (ایکوموس) و شورای بین المللی موزه ها (ایکوم) همکاری کنند.