فصل اول-
هیأت رئیسه سنی – مراسم تحلیف – اقتراع شعب – رسیدگی به اعتبارنامه ها – هیأت رئیسه دائمی – استعفاء یا فوت رئیس
هیأت رئیسه سنی
ماده ۱- در نخستین جلسه که پس از افتتاح مجلس سنا منعقد میشود از بین سه نفر از مسن ترین نمایندگان آنکه سابقه نمایندگیش در مجلس سنا بیشتر است و اگر هیچیک از سه نفر مزبور سابقه نمایندگی مجلس سنا را نداشته باشند آنکه سابقه نمایندگیش در مجلس شورای ملی بیشتر است عهده دار ریاست سنی مجلس خواهد شد.
هرگاه سه نفر مذکور از حیث سابقه نمایندگی مساوی باشند و یا آنکه سابقه نمایندگی هیچیک از مجلسین را نداشته باشند اسم آنان مجلس را اداره خواهد کرد.
در همین جلسه چهار نفر از جوانترین نمایندگان بعنوان منشی تعیین خواهند شد.
ماده ۲- تشخیص هیأت رئیسه سنّی طبق شرایط فوق با اداره قوانین مجلس سنا است.
ماده ۳- هیأت رئیسه سنّی تا انتخاب هیأت رئیسه دائمی (که پس از تصویب اعتبارنامه سهربع از اعضاء انتخاب خواهد شد) کلیه وظائف هیأت رئیسه دائمی را بعهده خواهد داشت.
تبصره – حکم سه ماده فوق در مواردی که طبق ماده ۲۹ قانون انتخابات مجلس سنا نصف از اعضاء آن تجدید میشوند جاری خواهد بود.
مراسم تحلیف
ماده ۴- پس از تشکیل اولین جلسه و جلوس رئیس سنّی مراسم تحلیف بطریق ذیل بعمل خواهد آمد:
رئیس سنّی سوگندنامه ذیل را که برورقه مخصوص نوشته شده قرائت میکند و سایرین جمعاً عین آنرا تکرار مینمایند:
«ما امضاءِ کنندگان ذیل خداوند را بشهادت میطلبیم و بقرآن قسم یاد میکنیم مادام که قوانین اساسی مملکت مجری و حقوق مجلس سنا و اعضاءِ آن طبق قانون اساسی محفوظ است تکالیفی را که بما رجوع شده مهما امکن با کمال راستی و درستی و جد و جهد انجام بدهیم و نسبت باعلیحضرت شاهنشاه متبوع عادل و مفخم خودمان صدیق و راستگو باشیم و باساس سلطنت و حقوق ملت خیانت ننمائیم و هیچ منظوری نداشته باشیم جز فوائد و مصالح دولت و ملت ایران».
مراسم سوگند باید در حال قیام و خضوع در مقابل قرآن مجید و توجه مخصوص جریان یابد پس از قرائت قسمنامه نمایندگان مکلّفند ذیل آنرا امضاء نمایند.
ماده ۵- هریک از اعضاء مجلس که در این جلسه حاضر نبوده یا بعداً انتخاب یا تعیین شود قبل از حضور در جلسه علنی مکلّف است در حضور هیأت رئیسه قسم یاد کرده ذیل سوگندنامه را امضاء نماید و نتیجه آنرا در اولین جلسه علنی رئیس مجلس به اطلاع نمایندگان میرساند عدم انجام سوگند مانع از حضور در جلسات مجلس سنا و شعب و کمیسیونها و تصویب اعتبارنامه خواهد بود.
اقتراع شعب
ماده ۶- پس از اجراءِ مراسم تحلیف نمایندگان حاضر در مرکز بحکم قرعه متساویاً به پنج شعبه تقسیم میشوند و پس از تقسیم هر چندنفری که باقی بمانند یا بعداً برسند مرتباً از شعبه اول یک یک بشعب افزوده میشوند. مقصود عمده از تشکیل این شعب رسیدگی باعتبارنامهها و انتخاب کمیسیونهای مخصوص و فوقالعاده است درصورتی که مجلس انتخاب آن کمیسیونها را بوسیله شعب لازم بداند.
رئیس و نایب رئیس و مخبر و منشی هر شعبه مطابق ترتیبی که در ماده ۱۳۰ مقرّر است با رأی مخفی انتخاب میشوند سپس بلافاصله هر شعبه سه نفر با رأی مخفی برای کمیسیون تحقیق انتخابات انتخاب میکند و نتیجه آن در جلسه بعد بعرض مجلس خواهد رسید.
رسیدگی به اعتبارنامه ها در شعب
ماده ۷- شعب بدون فوت وقت و طبق صورتی که از اسامی حوزه‌های انتخابیه بترتیب حروف تهجی تنظیم شده شروع برسیدگی باعتبارنامه ها و تشخیص صحّت و سقم آنها بر طبق شرائط مندرجه در قانون انتخاب میکند و گزارش آنرا تقدیم مجلس میدارد.
هر شعبه برای تسهیل امر و سرعت عمل میتواند از میان اعضاء خود بحکم قرعه یک یا چند شعبه فرعی که هر یک مرکب از سه نفر باشد معین کند ولی رسیدگی نهائی در خود شعبه اصلی بعمل میآید و گزارش آن توسط مخبر شعبه به مجلس سنا داده میشود.
در مواردی که مخبر شعبه یا کمیسیون تحقیق با رأی اکثریت موافق نباشد برای آن مورد بخصوص یکی از موافقین بعنوان مخبری انتخاب خواهد شد.
ماده ۸- هیچ شعبه یا کمیسیون تحقیق نمیتواند تقدیم گزارش را به مجلس بیش از ده‌روز بتعویق بیندازد در صورتی که تأخیر بحکم ضرورت بعمل آمده باشد رئیس شعبه یا کمیسیون تحقیق مکلّف است هیأت رئیسه مجلس سنا را مطلع سازد. هرگاه هیأت رئیسه علت را موجه دانست موضوع را دوباره بهمان شعبه و درغیر این مورد بشعبه دیگر با کمیسیون مخصوصی منتخب از شعب ارجاع مینماید. مدت ده روز مذکور در این موارد نیز در شعب و کمیسیون تحقیق باید رعایت شود.
ماده ۹- هر شعبه باید در هر جلسه صورتمجلس خود را بوسیله منشی تنظیم کرده با قید اسامی حاضرین و غائبین بوسیله اداره قوانین تقدیم مقام ریاست مجلس نماید.
رسیدگی به اعتبارنامه ها در مجلس
ماده ۱۰- گزارش شعبه اعم از قبول یا رد در مجلس قرائت و درصورتی که نسبت بآن مخالفتی نباشد تصویب شده تلقی میشود و اگر مخالفتی شد موضوع به کمیسیون تحقیق ارجاع میگردد. این کمیسیون بدلائل و توضیحات نماینده مخالف و مدافعات طرف رسیدگی کرده رأی میدهد. رأی کمیسیون که باید مدلّل و موجّه باشد در مجلس قرائت میشود و در صورتی که مبنی بر تصویب نمایندگی باشد قطعی خواهد بود.
گزارش کمیسیون تحقیق که تهیه و تقدیم آن نباید بیش از ده روز طول بکشد طبع و ۲۴ ساعت قبل از طرح در مجلس بین نمایندگان توزیع میگردد. این گزارش در مجلس قرائت میشود و فقط در موردی که رأی کمیسیون بر رد اعتبارنامه باشد بتقاضای صاحب اعتبارنامه موضوع در مجلس سنا مورد رسیدگی واقع میشود. در این صورت صاحب اعتبارنامه اعتراضات خود را نسبت برأی کمیسیون به اطلاع مجلس رسانده مخبر هم اگر توضیحی دارد میدهد و پس از شنیدن مدافعات صاحب اعتبارنامه مجلس اعتبارنامه را قبول یا رد مینماید و اخذ رای نسبت باعتبارنامه مورد اعتراض در مجلس باید باورقه و علنی باشد.
ماده ۱۱- پس از آماده شدن مجلس بکار کسانیکه اعتبارنامه آنها تصویب نشده حق نطق و رأی را در جلسه رسمی ندارند و همچنین در موقع رسیدگی باعتبارنامه خودشان در شعبه یا کمیسیون تحقیق نیز حق رأی ندارند ولی هرگاه عضو شعبه یا کمیسیون نباشند و بنظر شعبه یا کمیسیون و با بتقاضای خودشان حضور آنها برای توضیح لازم باشد دعوت خواهند شد. و پس از ادای توضیحات در موقع گرفتن رأی از شعبه خارج میشوند و در موقع طرح گزارش در جلسه علنی نیز حق دفاع و توضیح راجع باعتبار نامه خود خواهند داشت.
انتخاب هیأت رئیسه دائمی
ماده ۱۲- هیأت رئیسه دائمی در ۲۱ فروردین هر سال برای مدت یک سال انتخاب خواهد شد.
ماده ۱۳- هیأت رئیسه دائمی مرکب است از یک رئیس و دو نایب رئیس و شش منشی و سه کارپرداز.
انتخاب رئیس فردی و باکثریت تام و انتخاب سایر اعضاءِ هیأت رئیسه جمعی و باکثریت نسبی و جملگی برأی مخفی خواهد بود. درصورتی که در انتخاب رئیس دفعه اول اکثریت تام حاصل نشود دفعه دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود.
تبصره- از شش نفر منشی چهار نفر که دارای رأی بیشتر باشند وظائف منشی گری را انجام میدهند و در صورت غیبت بعضی از آنان در جلسه علنی رئیس بجای آنان از دونفر دیگر تا آخر آن جصلسه استفاده میکند.
استعفا یا فوت رئیس
ماده ۱۴- اگر رئیس مجلس سنا پیش از انقضاء مدت ریاست استعفاء داده یا فوت نمود یا یکی از نواب رئیس بترتیب تقدم سن و در صورت غیبت آنان مسنّترین اعضاءِ حاضر مجلس جلسه را منعقد میسازد و استعفاءنامه را قرائت یا فوت اعلام میدارد و در مورد فوت احتراماً جلسه را ختم میکند و در جلسه بعد یکی از نواب رئیس و در صورت غیبت آنان عضو اسنّ جلسه را تشکیل میدهد و رئیس دائمی جدید انتخاب میشود. در مورد استعفاء بعد از اعلام قرائت آن در مجلس بلافاصله انتخاب رئیس جدید برای بقیه مدت در جلسه بعد بعمل خواهد آمد.
تشکیل شعب و انتخابات آن
ماده ۱۵- شعبی که بر طبق ماده ۶ تشکیل مییابد هر سال مقارن انتخاب هیأت رئیسه بطور اقتراع تجدید میشود. رئیس و نائب رئیس و مخبر و منشی هر شعبه مطابق ترتیبی که برای انتخاب هیأت رئیسه مجلس مذکور در ماده ۱۳ مقرر است انتخاب میشوند.
فصل دوم- حد نصاب تشکیل شعب و انتخاب کمیسیونها
گزارش کمیسیونها و وظائف آنها
حد نصاب تشکیل شعب و کمیسیونها
ماده ۱۶- مناط اعتبار برای تشکیل هر یک از شعب و کمیسیونها حضور بیش از نصف از مجموع عده اعضاءِ حاضر در مرکز است و برای حصول اکثریت جهت اتخاذ تصمیم رأی بیش از نصف حاضرین در جلسه لازم است و در هر حال عده حاضر در کمیسیون های ۹ نفری یا بیشتر کمتر از ثلث نباشد و در کمیسیونهای کمتر از ۹ نفر کمتر از سه نفر نباشد.
ماده ۱۷- برای عضویت هریک از کمیسیونها در موقع انتخابات سالانه نمایندگانی مطابق حداقل مذکور در ماده ۱۸ انتخاب خواهند شد و در عرض سال بعده اعضاء کمیسیونها در صورت لزوم تا میزان حداکثر افزوده خواهد شد.
کسانیکه بعد از انتخاب اعضاءِ کمیسیونها بعضویت مجلس تعیین شوند یا بعداً حاضر شوند و در موقع انتخاباتی که در عرض سال میشود در هیچ کمیسیونی عضویت نداشته باشند در این انتخابات حق تقدم خواهند داشت.
کمیسیونها و طرز انتخاب آنها
ماده ۱۸- در هر سال مقارن انتخاب هیأت رئیسه کمیسیونهای ذیل بارأی مخفی و اکثریت نسبی انتخاب میشوند
کمیسیون شماره ۱- مربوط بامور وزارتخانه های خارجه – کشور شامل ۵ تا ۷ عضو.
کمیسیون شماره ۲- مربوط بامور وزارت جنگ شامل ۵ عضو.
کمیسیون شماره ۳- مربوط بامور وزارت دادگستری و قوانین استخدامی و پیشنهادهای اصلاحی راجع بآیین‌نامه داخلی مجلس سنا طبق ماده ۱۸۵ شامل ۵ تا ۹ عضو.
کمیسیون شماره ۴- مربوط بامور وزارت دارائی بودجه کل کشور شامل ۵ تا ۹ عضو.
کمیسیون شماره ۵- مربوط بامور وزارت خانهای بازرگانی و صنایع و معادن و کار و سازمان برنامه شامل ۱۸ عضو.
کمیسیون شماره ۶- مربوط بامور وزارت کشاورزی شامل ۵ عضو.
کمیسیون شماره ۷- مربوط بامور وزارت فرهنگ و بهداری شامل ۵ تا ۷ عضو.
کمیسیون شماره ۸- مربوط بامور وزارت پست و تلگراف و تلفن – وزارت راه شامل ۵ عضو.
کمیسیون شماره ۹- مربوط بعرایض و مرخصی ها و محاسبات مجلس سنا شامل ۵ عضو.
تبصره ۱- در مواردی که مقرر شود که یک یا چند کمیسیون مجلس سنا با کمیسیونهای مشابه مجلس شورای ملّی با هم تشکیل گردد باید عده اعضاء کمیسیونها بمیزان عده کمیسیونهای مشابه مجلس شورای ملی افزایش یابد و انتخاب کسری اعضاء کمیسیونهای مزبور از اعضاء مجلس سنا بوسیله هیأت رئیسه بعمل میآید.
تبصره ۲- کمیسیون شماره ۹ آیین‌نامه مربوط برسیدگی نسبت بعرایض و مرخصی ها و محاسبات مجلس سنا را نوشته و پس از تصویب هیأت رئیسه بموقع اجراء خواهد گذاشت.
تبصره ۳- نسبت به گزارش هائی که از کمیسیون ها تقدیم مجلس میشود با انقضاء مدت کمیسیون و انتخاب کمیسیون جدید تغییری در جریان آن داده نخواهد شد مگر اینکه کمیسیون جدید عودت آنرا به کمیسیون برای تجدید نظر درخواست نماید.
تبصره ۴- هیأت رئیسه مجلس اختیار دارند در مواقعی که مقتضی بدانند عده اعضاء بعضی از کمیسیونها را زیاد کنند ولی انتخاب عده مزبور در مجلس بعمل خواهد آمد.
تبصره ۵- هر گاه شکایتی از اعضاء کمیسیون عرایض برسد رسیدگی بشکایت مزبور باهیأت رئیسه مجلس است.
ماده ۱۹- انتخاب کمیسیونها در جلسه علنی بعمل آمده و برای نظارت در انتخابات مزبور و استخراج آراء سه نفر از نمایندگان در مجلس با قرعه تعیین و دو نفر از منشیان بانتخاب رئیس بآنان ملحق میشوند که استخراج آراء با حضور آنان در خارج از مجلس بعمل آید و نباید بیش از سه روز بطول انجامد.
ماده ۲۰- هر نماینده ملزم است که لااقل عضویت یکی از کمیسیونهای دائمی را که انتخاب شده قبول نماید و هیچ یک از نمایندگان حق عضویت بیش از دو کمیسیون دائمی را نخواهد داشت و در صورتی که اتفاقاً برای عضویت بیشتر از دو کمیسیون دائمی انتخاب شد هیأت نظارت انتخاب کمیسیونها نام او را از کمیسیون یا کمیسیونهای اضافی بانتخاب او حذف نموده و نمایندهای را که بعد از او اکثریت دارد بجای وی معین میکند.
ماده ۲۱- برای تعیین نامزدهای کمیسیونهای دائمی هر سال در موعد مقرّر از هر شعبه دو نفر تعیین میشوند که با رعایت تناسب و تمایل نمایندگان عده ای را برای هر یک از کمیسیونها نامزد و صورتی از اسامی آنانرا تهیه و پیشنهاد و اسامی اشخاصی را که در هر شعبه خودشان داوطلب شده اند نیز در ذیل آن اضافه کنند. این صورت طبع و بین نمایندگان توزیع میگردد. در موقع انتخاب هریک از نمایندگان اسامی را که موافق نباشد خط میکشد و بقیه باضافه اشخاصی که ممکن است اضافه کند منتخبین او محسوب میشوند. هرگاه کسی از عضویت یکی از دو کمیسیونی که عضو آنها است استعفاءِ کند یا فوت نماید تا موقعی که عده کسری بیش از ثلث اعضاء کمیسیون نشده انتخاب جانشین آنان الزامی نخواهد بود.
هیأت رئیسه کمیسیونها
ماده ۲۲- هریک از کمیسیونها پس از انتخاب بیدرنگ بریاست مسنترین عضو خود منعقد میگردد و یک رئیس و یک نائب رئیس و یک مخبر و دو منشی با رأی مخفی و اکثریت نسبی انتخاب میکند.
ماده ۲۳- کمیسیون در غیاب رئیس و نائب رئیس بریاست مخبر و هرگاه مخبر هم غائب بود بریاست مسن ترین اعضاءِ حاضر تشکیل میشود.
ماده ۲۴- تهیه صورتمجلسهای کمیسیونها و ثبت اسامی غائبین و گزارش عملیات ماهانه با منشیان کمیسیون است. هریک از کمیسیونها یک عضو دفتری به اختیار خود خواهد داشت که در امور دفتری با منشی کمک نمایند.
ارجاع لوایح و طرحها به کمیسیونها
ماده ۲۵- رئیس مجلس مکلّف است نسبت به لوایح و طرحها بطریق ذیل رفتار کند:
الف – لوایح عادی و یک شوری و همچنین لوایحی را که یک فوریت آن تصویب شده بلافاصله در مجلس علنی به کمیسیون صلاحیت‌دار ارجاع نماید.
ب – حکم مذکور در بند الف شامل طرحها نیز میشود مگر نسبت بطرحهائی که کمتر از ۱۵ امضاء داشته باشد که صرفاً برای قابل توجه بودن به کمیسیون مربوط ارجاع خواهد شد.
مدت تقدیم گزارش به مجلس
ماده ۲۶- هر طرح یا لایحه ای که به کمیسیون ارجاع میشود باید گزارش آن منتهی در ظرف یک ماه از تاریخ وصول به دفتر کمیسیون به مجلس داده شود وگرنه هر یک از نمایندگان یا دولت حق دارد از مجلس تقاضا نماید که آنرا جزءِ دستور قرار دهد و در صورت تصویب تقاضای مزبور حق تقدم طبق ماده ۴۵ تعیین خواهد شد ولی در مورد لوایح مفصل هرگاه کمیسیون نتوانست رسیدگی بآن را در اینمدت تمام کند باید برئیس مجلس گزارش دهد و برای اتمام مطالعات و اتخاذ تصمیم تقاضای تمدید نماید ولی بهرحال این تمدید نباید بیش از یک مرتبه باشد و در هر صورت درخواست تمدید باعث وقفه کار کمیسیون نخواهد شد و اگر کمیسیون پس از انقضاءِ مهلت باز هم نتیجه نگرفته باشد رئیس مجلس مکلّف است لایحه را در مجلس مطرح سازد.
ماده ۲۷- گزارش کمیسیونها به مجلس در باب لوایح و طرحها باید طبع و لااقل ۴۸ ساعت قبل از موقع طرح در مجلس توزیع شده باشد.
ماده ۲۸- گزارش جلسات کمیسیون ها بمقام ریاست داده میشود و بعلاوه کمیسیون باید ماه به ماه گزارش مبسوطی از عملیات خود چاپ و بین نمایندگان توزیع نماید.
ماده ۲۹- در کلیه کمیسیونها نمایندگانی که عضویت ندارند میتوانند حاضر گردند و مذاکرات را استماع نمایند ولی حق دادن رأی ندارند و همچنین در مذاکرات کمیسیون نمیتوانند شرکت کنند مگر آنکه از طرف کمیسیون برای این منظور دعوت شده باشند. هرگاه رئیس کمیسیون مصلحت و مقتضی نداند هیچکس غیر از اعضاء کمیسیون حق حضور در کمیسیون نخواهد داشت.
اسناد و اوراق کمیسیونها
ماده ۳۰- تمام اسناد و اوراق مربوط باموری که باید در کمیسیونها مباحثه شود بتوسط ریاست مجلس بآن کمیسیون ارجاع میشود.
نمایندگان میتوانند آن اسناد را با اجازه ریاست کمیسیون ملاحظه کنند لیکن اسناد مزبور بهیچوجه نباید از کمیسیون خارج شود.
ماده ۳۱- پس از آنکه مجلس در باب طرح یا لایحه رأی نهائی داد اسناد و اوراق و صورت جلسات مربوط بآن در مجلس ضبط میشود.
کمیسیونهای خاص
ماده ۳۲- مجلس به ملاحظه اهمیت هر طرح یا لایحه قانونی و همچنین در مورد لوایح و طرحهائی که ارتباط اساسی آن به کمیسیون خاصی روشن نبوده و جنبه های مختلفی داشته باشد میتواند بجای ارجاع به کمیسیون دائمی مربوطه با درخواست رئیس‌مجلس و یا به پیشنهاد پنج نفر از نمایندگان رأی بدهد که از هر شعبه یا کمیسیون دو یا سه نفر برای عضویت کمیسیون مخصوصی جهت رسیدگی بآن طرح یا لایحه انتخاب شود و هرگاه طرح یا لوایح جدید مشابهی پیشنهاد شود توسط رئیس بهمان کمیسیون ارجاع میگردد. مجلس چنانچه مقتضی دانست میتواند اعضاءِ کمیسیون مورد نظر را مستقیماً انتخاب نماید.
نسبت بلزوم انتخاب کمیسیون بعد از توضیح مختصررئیس یا یکی از امضاءِ کنندگان و نطق مختصر یک مخالف رأی گرفته میشود.
ماده ۳۳- برای اجراءِ اصل ۳۳ متمّم قانون اساسی مجلس میتواند در هر مورد کمیسیونی طبق ماده فوق انتخاب نماید.
ماده ۳۴- در صورتی که لایحه یا طرحی متضمن مطالب مختلف باشد رئیس مجلس آنرا به کمیسیون اصلی که تشخیص میدهد رجوع مینماید و آن کمیسیون با کمیسیونهائی که مرجع رسیدگی لایحه یا طرح از طرف رئیس مجلس قرار داده شده‌اند از هر کمیسیون حداقل اعضاء لازم جهت تشکیل کمیسیون طبق ماده ۱۶ متفقاً تشکیل جلسه واحدی داده و بلایحه یا طرح رسیدگی مینمایند ولی گزارش مربوطه را مخبر کمیسیون اصلی تقدیم مجلس مینماید.
فصل سوم
حفظ نظم و ترتیب جلسات مجلس و کمیسیونها – جریمه غیبت و تأخیر حضور – تشخیص عده حضار – اخطار نظامنامه ای – خلاصه مذاکرات و تصمیمات مجلس – دستور مجلس – حد نصاب برای مذاکره و رأی – ترتیب اجازه نطق – اجازه نطق وزراء و مخبرین – خروج از موضوع و آثار آن – اجازه نطق برای رد تهمت – کفایت مذاکرات – دستور جلسه بعد.
حفظ نظم و ترتیب جلسات مجلس و کمیسیون ها
ماده ۳۵- افتتاح و اختتام جلسات و حفظ نظم آن و ترتیب مذاکرات و اجرای آئیننامه بعهده رئیس مجلس است.
ماده ۳۶- نمایندگان باید در روزی که قبلاً برای تشکیل جلسه معین شده منتهی تا پانزده دقیقه بعد از ساعت معین در تالار جلسه حاضر شوند. غائبین بی‌اجازه معادل حقوق تمام روز جریمه میشوند و اسامی آنان در جلسه علنی بعد جداگانه اعلام میشود. دیر آمدگان هر پانزده دقیقه معادل نیم عشر حقوق روزانه جریمه میشوند. اگر اشخاصی که در جلسه حاضر بوده در موقع رأی غائب شوند که غیبت آنان مؤثر در اخذ رأی باشد معادل نصف حقوق روزانه جریمه میشوند و نام آنان در جلسه بعد اعلام شده و برای نشر بجراید یومیه نیز داده خواهد شد.
ماده ۳۷- حداقل مدت هر جلسه سه ساعت است مگر اینکه هیچ مطلبی چه برای مذاکره و چه برای رأی موجود نباشد و اگر جلسه علنی در وسط کار بعنوان تنفس تعطیل شود مدت تنفس نباید از نیم ساعت تجاوز کند و رئیس مکلّف است جلسه را ثانیاً تشکیل دهد و غائبین مشمول جرائم مقرّر خواهند بود.
تشکیل جلسه خصوصی
ماده ۳۸- بتقاضای رئیس مجلس یا دولت پنج نفر از نمایندگان جلسه خصوصی تشکیل خواهد شد غیبت در جلسه خصوصی مشمول ماده ۳۶ خواهد بود.
جریمه غیبت و تأخیر حضور در کمیسیون و شعب هیأت رئیسه
ماده ۳۹- نمایندگان باید در جلسات کمیسیونها و شعب و هیأت رئیسه در ساعتی که قبلاً تعیین میشود و به اطلاع آنها میرسد حاضر شوند. در صورت عدم حضور بدون اجازه هرگاه غیبت آنها مانع تشکیل جلسه نباشد برای هر ساعت یک‌ششم حقوق روز آنها کسر خواهد شد و در این مورد مجموع جرائم یک روز بیش از مقرّری یک روز نخواهد بود ولی نسبت بغائبین کمیسیونها که غیبت آنها موجب عدم تشکیل یا تعطیل جلسه باشد جریمه فوق معادل حقوق یکروز خواهد بود.
ماده ۴۰- وجوه حاصل از جرائم جهت خرید کتاب برای کتابخانه مجلس سنا و همچنین مخارج دیگر مربوط بکتابخانه تخصیص داده خواهد شد. رئیس حق دارد در هر سال برای مساعدت بامور خیریه در مواقع ضروری مبلغی از محل جرائم را که بیش از نیم عشر مجموع جرائم همان سال نباشد در اختیار خود داشته باشد.
تشخیص عده حضار
ماده ۴۱- تشخیص عده حضار بعهده منشیان و اعلام آن با رئیس مجلس است.
اخطار نظامنامه‌ای
ماده ۴۲- هر یک از نمایندگان در صورتی که تخلفی در اجرای آئیننامه مجلس مشاهده نماید حق دارد مورد تخلف را با استناد بماده مربوطه در همان جلسه بودجه اختصار و بدون خروج از موضوع اظهار کند و درصورتی که از موضوع خارج شود مورد اخطار واقع میشود.
خلاصه مذاکرات و تصمیمات مجلس
ماده ۴۳- صورت کامل مذاکرات هر جلسه با مصوّبات و اسامی غائبین و دیرآمدگان آن جلسه بلافاصله طبع و لااقل یک ساعت قبل از انعقاد جلسه بعد بین نمایندگان توزیع میشود و در اول جلسه بعد از آن هرگاه نمایندگان نسبت بآن اصلاحی داشته باشند تذکر میدهند و بعد از آن صورت مذاکرات به تصویب میرسد و اگر نمایندهای بعنوان اعتراض بصورت مجلس مطالبی اظهار دارد که مربوط بموضوع نباشد نطق او قطع و در صورت تمرّد مورد اخطار رئیس واقع میگردد.
تبصره – هر گاه یکی از جرائد و مجلات اظهارات یکی از نمایندگان را در جلسه علنی مخالف حقیقت نقل کند یا بطور فاحشی در آن تحریفی وارد سازد مخبر آن جریده یا مجله از یک تا سه ماه از حضور در جلسات محروم خواهد شد.
ماده ۴۴- در ابتدای هر جلسه قبل از ورود در دستور رئیس مجلس مطالب مهمی را که آگاهی مجلس از آنها ضروری باشد به اطلاع نمایندگان میرساند ولی این مطالب مورد بحث واقع نخواهد شد مگر با اجازه و رأی مجلس.
دستور مجلس
ماده ۴۵- دستور مجلس بطور مرتب و با تعیین تقدم و تأخر قبلاً برای هر دو هفته از طرف هیأتی مرکب از رئیس و نواب رئیس و رؤسای کمیسیونهائی که گزارش لوایح ارجاع شده را به مجلس داده باشند با حضور یکی از وزیران بتعیین نخست‌وزیر تهیه و بیست و چهار ساعت قبل از انعقاد اولین جلسه طبع و بین نمایندگان توزیع و بر لوحه دستور نیز نصب میشود. این دستور قابل تغییر نیست و فقط با پیشنهاد ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس طرح موضوعی ممکن است در دستور پانزده روزه مقدم یا مؤخر واقع شود. در مواردی که از طرف دولت یا ده نفر از نمایندگان کتباً تقاضا شود که مطالبی بحکم ضرورت فوراً طرح شود در این صورت با تصویب مجلس جلسه فوقالعاده برای موضوع فوری تعیین خواهد شد.
حد نصاب برای مذاکره و رأی
ماده ۴۶- مجلس سنا میتواند با هر عده که موقع افتتاح جلسه حضور دارند شروع بمذاکره نماید ولی گرفتن رأی وقتی ممکن خواهد بود که بیش از نصف اعضاء حاضر در مرکز حضور داشته باشند.
تصمیمات باکثریت آراءِ اعضاءِ حاضر در جلسه گرفته خواهد شد.
تبصره – در تالار جلسه علنی لوحه‌ای که عده اعضاءِ حاضر در مرکز و همچنین عده اعضاءِ حاضر در جلسه را تعیین نماید نصب خواهد گردید.
ترتیب اجازه نطق
ماده ۴۷- هر یک از نمایندگان برای نطق باید قبلاً از رئیس مجلس تحصیل اجازه کند و بنوبت خود در کرسی خطابه مطالب خود را اظهار نماید. مطالب مختصر را ممکن است نمایندگان در محل خود ایراد نماید مگر اینکه رئیس اجازه نطق در غیر از کرسی خطابه را ندهد.
ماده ۴۸- هریک از نمایندگان که مطلب مهمی داشته باشد و بخواهد باستحضار مجلس برساند قبل از شروع بدستور و یا آخر جلسه با اجازه رئیس و رعایت نوبت میتواند بعنوان نطق قبل از دستور یا بعد از دستور مطالب خود را اظهار نماید و مجموع این قبیل نطق‌ها در یک جلسه به طور کلی نباید از یک ساعت تجاوز کند و بهرحال در هر جلسه بیش از چهار نفر نمیتوانند صحبت نمایند و هر کدام از دارندگان اجازه نطق میتواند حق خود را بناطق دیگر واگذار نماید.
ماده ۴۹- هرگاه رئیس مطالبی داشته باشد که مربوط بوظیفه ریاست و امور مجلس نباشد اداره کردن مجلس را بعهده یکی از نواب رئیس گذارده و در کرسی نطق مطالب خود را اظهار خواهد کرد.
ماده ۵۰- موضوع‌هائی که طبق دستور در مجلس مطرح میشود باید یکساعت قبل از موقع انعقاد جلسه در ورقه مخصوصی که خارج از جلسه نصب میشود ثبت شود. مخالف و موافق یا کسانی که توضیحی بخواهند یا تذکری بدهند در آن ورقه در ستون مخصوص شخصاً ثبت اسم مینمانید و همچنین برای نطق‌های قبل از دستور بهمین نحو عمل خواهد شد.
در جلسه حق تقدم با کسانی است که در ورقه مزبور بترتیب ثبت اسم کرده باشند که بترتیب مخالف و موافق یا کسانی که توضیح خواسته‌اند صحبت کنند و بعد از آنان کسانی که در جلسه اجازه خواسته‌اند بهمان ترتیب صحبت خواهند کرد اسامی نمایندگان را که در جلسه اجازه میخواهند منشیان ثبت میکنند و برئیس میدهند.
ماده ۵۱- در صورتی که در مقابل مخالفین موافقی نباشد مخالفین میتوانند متوالیاً صحبت کنند و بالعکس اگر در موضوعی مخالفی نبود موافقین میتوانند متوالیاً صحبت کنند و اگر در ضمن بحث کسی خواست بر خلاف عقیده ناطق سابق صحبت کند و اجازه خواست بلافاصله بعد از ناطق مزبور باو اجازه داده خواهد شد که اظهارات خود را بیان کند.
اجازه نطق وزراء و مخبرین
ماده ۵۲- درباره وزراء و معاونین و مخبرین کمیسیونها و شعب ثبت اسامی لازم نیست و هر وقت اجازه نطق بخواهند داده خواهد شد.
خروج از موضوع و آثار آن
ماده ۵۳- ناطق نباید از موضوع مباحثه خارج شود و در صورتی که از موضوع خارج شود رئیس او را متذکر میسازد و اگر بخواهد توضیحاتی بدهد که از موضوع خارج نشده است و یا آنکه خروج او از موضوع دلائلی داشته است اجازه داده نخواهد شد.
ماده ۵۴- هرگاه رئیس در ضمن یک نطق دو نوبت بناطق اخطار انحراف از موضوع را نماید و باز ناطق ادامه دهد در دفعه سوم رئیس ناطق را از تکلم در آن موضوع در تمام جلسه منع مینماید.
ماده ۵۵- قطع کلام و استعمال الفاظ زشت و توهین و هرگونه حرکات و تظاهراتی که موجب بی نظمی مجلس باشد ممنوع است و مرتکب مشمول یکی از مجازات‌های مندرج در مواد ۶۵ الی ۷۲ خواهد گردید.
ماده ۵۶- حداکثر مدت نطق یک ناطق در جلسه علنی بقرار ذیل خواهد بود.
الف- موارد عادی:
1- برای استیضاح سه ساعت.
2- برای اظهارات مخالف و موافق نمایندگان در موقع تقاضای رأی اعتماد از طرف دولت که بلافاصله بعد از تشکیل کابینه بعمل خواهد آمد یکساعت.
3- برای اظهارات مخالف و موافق نسبت بلوایح و طرحها و توجیه طرح قانونی یا توضیحات مخبری که از لایحه دفاع مینماید نیم ساعت.
4- برای دفاع از توهین یا تحریف نطق و توجیه پیشنهاد کفایت مذاکرات و یا مخالفت با آن و پیشنهاد فوریت یا عدم فوریت یا سؤال فی‌المجلس طبق جمله آخر ماده ۱۳۵ و توضیح در باب پیشنهاد اصلاحی پانزده دقیقه.
5- برای اظهارات متمّم سؤال پس از جواب وزیر بسؤال ده دقیقه.
ب – در موارد استثنائی ممکن است مدت نطق برای هریک از فقرات مذکور در این ماده به پیشنهاد یکی از نمایندگان با رأی مجلس اضافه شود ولی اخذ رأی بدون مذاکره بعمل میآید.
ج – برای مذاکره در باب لایحه بودجه سالانه کشور و عهدنامه ها و مقاوله‌نامه ها و امتیازات مدت نطق غیر محدود خواهد بود.
اجازه نطق برای رد تهمت و رفع سوء تفاهم
ماده ۵۷- اگر در ضمن مذاکرات صریحاً یا تلویحاً نسبت سوئی بیکی از نمایندگان داده شود یا عقیده و اظهار او را بر خلاف واقع جلوه دهند و نماینده مزبور برای ردّ آن نسبت یا رفع اشتباه اجازه نطق بخواهد بدون رعایت نوبت اجازه داده میشود.
کفایت مذاکرات
ماده ۵۸- بعد از آنکه در موضوعی رئیس مذاکرات را کافی بداند میتواند با عدم مخالفت مجلس مذاکرات را ختم نماید و هر یک از نمایندگان نیز میتواند کفایت مذاکرات را پیشنهاد نماید در این صورت پیشنهاد دهنده باختصار دلائل خود را اظهار و اگر مخالفی باشد فقط یکنفر باختصار علل مخالفت خود را بیان میکند و رأی گرفته میشود.
درصورتی که نسبت به مطلبی پیشنهاد کفایت مذاکرات تصویب نشد و بعداً دوباره پیشنهاد کفایت مذاکرات داده شد در باب آن بدون توضیح و مباحثه رأی گرفته میشود.
ماده ۵۹- پس از رأی بکفایت مذاکرات دیگر در آن موضوع بکسی اجازه نطق داده نمیشود.
دستور جلسه بعد
ماده ۶۰- رئیس قبل از اینکه جلسه را ختم کند روز و ساعت تشکیل جلسه آینده و دستور آنرا طبق ماده ۴۵ اعلام و بعد به اطلاع وزارتخانه مربوطه میرساند.
فصل چهارم- انتظام مجلس و مؤاخذه از نمایندگان
ماده ۶۱- درصورتی که در مجلس همهمه و غوغائی برپا شود بقسمی که رئیس نتواند از آن جلوگیری نماید از جای خود قیام مینماید. هرگاه برخواستن رئیس موجب اسکات نشود اعلام میکند که جلسه را تعطیل خواهد کرد و با وجود این اگر سکوت و نظم حاصل نشود جلسه را یکربع ساعت تعطیل میکند و نمایندگان از اطاق جلسه خارج میشوند و پس از انقضاء یکربع مجدداً جلسه تشکیل میشود. هرگاه اغتشاش و غوغا عود کند رئیس جلسه را ختم و آنرا بروز دیگر موکول میکند.
ماده ۶۲- مؤاخذاتی که از لحاظ حفظ نظم نسبت بنمایندگان میتوان مجری داشت از این قرار است.
1- تذکر
2- اخطار
3- توبیخ
ماده ۶۳- رئیس نسبت به نمایندگانی که از موضوع مذاکره و از حدود نظم خارج میشوند و یا بدون اجازه صحبت میکنند و همچنین نسبت به نمایندگانی که بواسطه عدم رعایت ماده ۵۵ یا به اقسام دیگر باعث بی‌نظمی میشوند تذکر میدهد.
ماده ۶۴- درصورتی که یکی از نمایندگان برای دفعه سوّم در یک جلسه مستحق تذکر شود و همچنین نمایندهای که در مجلس باعث همهمه و غوغا شود یادیگران را باین عملیات و یا خروج از جلسه تحریک کند رئیس باو اخطار میکند و عشر حقوق یکماهه از او کسر میشود.
ماده ۶۵- توبیخ بر سه قسم است:
توبیخ عادی – توبیخ مؤکد – توبیخ با منع حضور.
ماده ۶۶- توبیخ عادی در موارد ذیل اجراء میشود:
1- درصورتی که نمایندهای پس از اخطار در همان جلسه مجدداً از حدود نظم خارج شود.
2- در صورتی که نمایندهای در ظرف مدت یک ماه سه مرتبه مورد اخطار واقع شده باشد.
3- در صورتی که نمایندهای یکنفر از نمایندگان را تهدید یا نسبت باو اهانت نماید.
ماده ۶۷- توبیخ مؤکد در موردی بعمل خواهد آمد که نمایندهای پس از توبیخ عادی در همان جلسه مجدداً از دائره نظم خارج شود.
ماده ۶۸- توبیخ با منع حضور موقت در موارد ذیل مقرّر میشود:
1- اگر نماینده ای در مدت ششماه برای مرتبه دوم مورد توبیخ مؤکد واقع شده باشد.
2- اگر نماینده ای در مجلس علنی مردم را باعمال قوه قهریه و زدو خورد و یا نزاع داخلی و یا بضدیت با قوانین اساسی و تخلف از آن دعوت و ترغیب نماید.
3- اگر نمایندهای نسبت به مجلس یا عده‌ای از نمایندگان یا رئیس مجلس توهین کند.
ماده ۶۹- در مورد توبیخ با منع حضور درباره نماینده باید رئیس از مجلس رأی بخواهد و در صورت تصویب نماینده مزبور در آن جلسه و جلسه بعد حق ورود باطاق جلسه علنی و همچنین جلسات شعب و کمیسیونها و شرکت در امور مجلس را ندارد. همین که مجازات تصویب شد رئیس مجلس نماینده مزبور را دعوت بخروج از جلسه میکند هرگاه اطاعت ننماید رئیس جلسه را ختم میکند و تشکیل جلسه ثانی در همان روز نیز ممکن است.
ماده ۷۰- درصورت عدم اطاعت نماینده برای خروجاز جلسه و همچنین در صورتی که بتوبیخ با منع حضور درباره نماینده رأی داده شد و در ظرف شش ماه همان مؤاخذه با تصویب مجلس مجدداً درباره او بعمل آمده باشد مجازات مقرّر مضاعف خواهد گردید.
ماده ۷۱- درصورتی که نماینده قبل از انقضاء مدت منع حضور داخل در جلسه علنی بشود رئیس حضور او را در مجلس اعلام و جلسه را تعطیل میکند و کارپردازان بامر رئیس دستور میدهند نماینده مزبور را از محوطه مجلس خارج و از ورود او ممانعت بعمل آورند.
ماده ۷۲- توبیخ با منع حضور در جلسات باید بتقاضای رئیس مجلس باشد و اخذ رأی مجلس در این موارد در همان جلسه و بدون هیچ نوع مذاکره و توضیح از طرف سایر نمایندگان خواهد بود. مفاد این رأی درصورت مشروح مجلس درج و به اداره روزنامه رسمی فرستاده خواهد شد.
ماده ۷۳- نمایندهای که درباره او توبیخ با منع حضور تقاضا شده است حق دارد قبل از رأی مجلس برای دفاع خود باختصار اظهاراتی بنماید یا بتوسط یکنفر از نمایندگان آن اظهارات را به مجلس عرضه بدارد ولی در موقع اخذ رأی باید از جلسه خارج شود.
ماده ۷۴- توبیخ عادی موجب کسر ثلث و توبیخ مؤکد نصف و توبیخ با منع حضور مستلزم کسر دو ثلث مقرّری یکماه نماینده است.
فصل پنجم
لوایحی و طرحهای قانونی – ترتیب شور در لوایح و طرحهای قانونی و تصمیمات قانونی – پیشنهادهای اصلاحی از طرف نمایندگان ضمن شور اول – ترتیب شور عهود و مقاولات با دول خارجه – ترتیب استخدام اتباع خارجه – ترتیب اخذ رأی نسبت بلوایح و طرحها – پیشنهاد حذف و تجزیه – لوایح یک شوری
لوایح و طرحهای قانونی
ماده ۷۵- لایحه قانونی پیشنهادی است که از طرف دولت تقدیم میشود و طرح قانونی پیشنهادیست که از طرف نمایندگان برای تصویب تقدیم میشود.
ماده ۷۶- علاوه بر لوایح و طرحهای قانونی که مجلس سنا تصویب میکند و پس از طی مراحل دیگر صورت قانونی پیدا میکند مجلس سنا میتواند تصمیمات قانونی نیز اتخاذ کند.
ماده ۷۷- لوایحی که در مجلس سنا مطرح میشود باید دارای موادی مناسب با اصل موضوع باشد و دلائل لزوم آن در مقدمه لایحه بطور وضوح درج و عنوان قانون نیز در آن معین شده باشد. هر گاه لاحیه دارای چند ماده یا ماده واحده مشتمل بر اجزائی باشد باید ارتباط و تناسب کامل با اصل موضوع محفوظ و عنوان لایحه قانونی داشته باشد و در غیر این‌صورت باید برای هر موضوعی لایحه جداگانه تنظیم و با ذکر دلائلی تقدیم مجلس سنا شود.
ماده ۷۸- لوایح قانونی باید در جلسه علنی بتوسط یکی از وزراء یا معاونین پارلمانی آنان تقدیم گردد و همچنین در موقع مطرح بودن آن یکی از وزراء یا معاونین برای دفاع از آن حاضر باشند.
ماده ۷۹- لوایح قانونی مذکور پس از تقدیم بوسیله رئیس مجلس به کمیسیونهای مربوطه ارجاع و بلافاصله چاپ میشود.
ماده ۸۰- وزراءِ یا معاونین پارلمانی آنان میتوانند برای ادای توضیحات در کمیسیونهای مجلس حاضر شوند. کمیسیونها نیز میتوانند وزراء یا معاونین یا اشخاص دیگری را که مقتضی بدانند برای دادن توضیحات یا اظهارنظر نسبت به مطالبی که در کمیسیون مطرح است دعوت کنند.
ماده ۸۱- اگر لایحه‌ای مورد تصویب مجلس سنا واقع نشد تا شش ماه دیگر آنرا نمیتوان پیشنهاد نمود.
ماده ۸۲- طرحهای قانونی اگر لااقل بامضاء پانزده نفر از نمایندگان باشد نسبت بشور و تصویب آن مثل لوایح قانونی رفتار خواهد شد ولی طرحهائی که بامضاءِ کمتر از ۱۵ نفر تقدیم شده‌باشد قبلاً برای قابل توجه بودن آن باید به کمیسیون مربوطه ارجاع شود و گزارش کمیسیون در این قسمت در جلسه علنی مطرح خواهد شد.
ماده ۸۳- نمایندگان و دولت نمیتوانند مطالب مختلفی را ضمن ماده واحده بعنوان طرح یا لایحه پیشنهاد نمایند. بطور کلی هر مطلبی که بعنوان طرح یا لایحه پیشنهاد میشود باید مواد و تبصره‌های آن مربوط بآن طرح یا لایحه باشد.
ماده ۸۴- پیشنهادکنندگان طرح قانونی حق دارند در کمیسیون مربوطه که طرح آنها مطرح است حاضر شده توضیحات بدهند.
ماده ۸۵- پیشنهادکنندگان طرح قانونی پس از اینکه طرح در مجلس اعلام شد حق استرداد امضای خود را ندارند و غیبت امضاء کنندگان مانع اعلام طرح در مجلس و شور درباره آن نخواهد بود.
ماده ۸۶- در مواردی که طرح قانونی مربوط بامور داخلی مجلس سنا نباشد باید بوزیر مسئول اطلاع داده شود که خود یا معاون او در کمیسیون و جلسه علنی حاضر شود تا مذاکرات در حضور او بعمل آید و اظهار عقیده نماید. در صورت عدم حضور وزیر یا معاون او از طرف مقام ریاست باو اخطار میشود که حتماً در جلسه بعد حاضر شود.
ماده ۸۷- اگر طرحی مورد تصویب مجلس سنا واقع نشد تا ۶ماه دیگر نمیتوان آنرا پیشنهاد نمود.
ترتیب شور در لوایح و طرحهای قانونی
ماده ۸۸- لایحه بودجه کل کشور و دوازدهم بودجه و لوایح مربوط بتقاضای اعتبارات برای مخارج مخصوص یک شوری است و غیر آنها دوشوری خواهد بود مگر اینکه فوریت آنها تقاضا و تصویب شده باشد. لوایح دوشوری را نمیتوان تصویب نمود مگر اینکه دومرتبه و اقلاً بفاصله ۵ روز درباره آنها در مجلس شور شده باشد باستثنای لوایح مالی که حداقل فاصله بین دو شور آنها سه روز خواهد بود.
ماده ۸۹- موقعی که گزارش کمیسیونهای مربوطه راجع بلایحه یا طرح عادی (جز در مورد عهود و مقاوله‌نامه‌ها که طبق مواد ۹۵ تا ۹۸ ترتیبات خاصی برای آن مقرّر است) برای شور اول در جلسه علنی مجلس مطرح گردد باید قبلاً در کلیات آن از لحاظ ردّ و قبول و منافع و مضار آن (بدون ورود در مواد) مذاکره شود. پس از ختم شور در کلیات یعنی تصویب کفایت مذاکرات در آن باب رئیس نسبت بورود در شور مواد یا ماده واحده از مجلس اخذ رأی میکند و درصورتی که رأی داده نشده رئیس ردّ لایحه را اعلام مینماید و هر گاه رأی موافق داده شد شروع بمذاکره در مواد یا ماده واحده میشود و در ضمن شور پیشنهادهای واصله نسبت بهریک از مواد یا ماده واحده و همچنین مواد الحاقیه که هر دو باید کاملاً مربوط بموضوع مواد لایحه باشد جداگانه قرائت و بدون بحث به کمیسیون ارجاع و برای ورود بشور ثانی رأی گرفته میشود و بلافاصله پیشنهادها طبع و توزیع میگردد.
پیشنهادهای اصلاحی از طرف نمایندگان ضمن شور اول یا بین شورین
ماده ۹۰- نمایندگان حق دارند نسبت بهریک از مواد اصلاحاتی پیشنهاد نمایند مشروط بر اینکه آن پیشنهاد کاملاً مربوط بموضوع باشد. کلیه اصلاحاتی که از طرف یک یا چند نفر از نمایندگان پیشنهاد میشود باید کتبی باشد و ماده‌ای را که پیشنهاد اصلاحی مربوط بآنست تصریح نماید. به پیشنهادهای اصلاحی که بتشخیص رئیس مجلس خارج از موضوع لایحه باشد ترتیب اثر داده نمیشود و بقرائت آن اکتفا میگردد.
ماده ۹۱- اصلاحاتی که در ضمن شور اول و یا بین شور اول و دوم پیشنهاد میشود باید بوسیله رئیس مجلس به کمیسیون مربوطه ارجاع و پس از طبع لااقل ۲۴ ساعت قبل از شروع شور دوم در مجلس توزیع شده باشد.
ماده ۹۲- کلیه پیشنهاددهندگان در ضمن شور اول و یا در فاصله بین شور اول و دوم میتوانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازمه را درباره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون نیز میتواند درصورت لزوم پیشنهاددهندگان را برای حضور در جلسات خود دعوت کند و لااقل ۲۴ ساعت قبل از طرح در کمیسیون بآنان اطلاع دهد و درصورت عدم حضور پیشنهاد دهنده پس از دعوت کمیسیون حق حضور او ساقط میشود.
ماده ۹۳- در شور ثانی لوایح و طرحهای قانونی در صورتی که اصلاحات و پیشنهادهائی در اثنای شور اول یا فاصله بین دو شور رسیده و به کمیسیون ارجاع شده باشد گزارش کمیسیونهای مربوطه نسبت بآنها مطرح و در ضمن شور ثانی پیشنهاد تازه نمیشود داد ولی پیشنهادهائی که در شور اول یا بین دو شور بعمل آمده و مورد توجه و تصویب کمیسیون واقع نشده ممکن است از طرف پیشنهاددهنده در مجلس تجدید شود و در این صورت پیشنهاد دهنده یا یکی از پیشنهاد دهندگان (در مورد پیشنهاد جمعی) بطور اختصار تا پنج دقیقه میتواند نسبت به پیشنهاد خود توضیح بدهد و علاوه بر مخبر و یکی از اعضای کمیسیون مربوطه و وزیر یا معاون او یکی از نمایندگان دیگر نیز حق جواب دارد و اعم از اینکه مخبر یا دولت آن پیشنهاد را قبول کرده یا نکرده باشد نسبت بآن اخذ رأی بعمل میآید و در صورت تصویب ضمیمه لایحه یا طرح میشود.
ماده ۹۴- پس از خاتمه شور دوم در مواد هر یک از نمایندگان بعنوان بحث در کلیات میتواند دلائلی را که بطور کلی در رد و قبول لایحه یا طرح دارد اظهار نماید و پس از آن بلایحه یا طرح مورد شور رأی نهائی گرفته میشود لکن مجلس میتواند قبل از این رأی نهائی بمجموع لایحه یا طرح مذکور برای ترتیب و رعایت تناسب فصول و مواد آنرا به کمیسیون رجوع نماید و در آن صورت پس از وصول گزارش کمیسیون رأی قطعی نسبت بآن لایحه یا طرح اخذ میشود و در هر دو مورد در صورت تصویب رئیس آنرا اعلام و بمقامات مربوطه ابلاغ مینماید.
ترتیب شور عهود و مقاولات با دول خارجه
ماده ۹۵- هرگاه دولت لایحه قانونی به مجلس تقدیم و تصویب عهدنامه یا مقاوله نامه‌ایرا که با یکی از دول خارجه بسته شده یا میشود تقاضا نماید مواد عهدنامه یا مقاوله نامه مزبور باید بلایحه‌ای که عبارت از ماده واحده است ضمیمه باشد.
ماده ۹۶- متن کامل عهدنامه یا مقاوله نامه مذکور در ماده فوق با کلیه ملحقات و ضمائم آنها قبل از شور در مجلس طبع و توزیع میشود و در ضمن شور اول نسبت بکلیات بحث میشود ولی در باب مواد آن رای گرفته نمیشود.
ماده ۹۷- در صورتی که راجع ببعضی از شرایط و مواد اعتراضات یا پیشنهادهائی رسیده باشد اعتراضات و پیشنهادهای مزبور باید در مجلس قرائت و بدون مذاکره به کمیسیون ارجاع گردد. این پیشنهادها و اعتراضات باید جداگانه طبع و بیست و چهار ساعت قبل از شور ثانی توزیع شود.
ماده ۹۸- پس آنکه کمیسیون گزارش خود را راجع باعتراضات به مجلس داد آن گزارش پس از طبع و توزیع در مجلس مطرح میشود و درصورتی که یک یا چند فقره از اعتراضات مورد تصدیق مجلس واقع شود مجلس باینطریق رأی میدهد:
مجلس سنا بدولت تکلیف میکند که در باب مسائل معترضٌ علیها مجدداً با دولت متعاهد داخل مذاکره شود. در شور ثانی پیشنهاددهنده یا معترض میتواند پیشنهادها یا اعتراضاتی را که در شور اول عنوان کرده و در کمیسیون مورد توجه واقع نشده تجدید نموده و توضیحات لازمه بدهد و در صورت قبول اعتراض یا پیشنهاد بازبطریق فوق عمل میشود و تاختام این مذاکرات با دولت متعاهد لایحه در دستور مجلس میماند.
ترتیب استخدام اتباع خارجه
ماده ۹۹- کلیه قراردادهائیکه (کنترات) جهت استخدام اتباع خارجی از طرف دولت تقدیم میشود به کمیسیون وزارتخانه‌ای که تبعه خارجه برای آن استخدام میشود ارجاع میگردد که ضمناً نظر کمیسیون شماره چهار را نسبت به اعتبار مالی آن و نظر کمیسیون شماره یک را از لحاظ ملیت اخذ نموده و گزارش دهد و لدی‌الاقتضا هر سه کمیسیون طبق ماده ۱۶ متفقاً تشکیل جلسه داده به قرارداد (کنترات) رسیدگی مینمایند و گزارش را مخبر کمیسیون اصلی به مجلس سنا تقدیم خواهد داشت.
ترتیب اخذ رأی نسبت بلوایح و طرحها
ماده ۱۰۰- بطور کلی در تمام طرحها و لوایح قانونی پس از خاتمه شور در کلیات نخست باید ماده بماده و بعد بکلیه طرح یا لایحه رأی گرفته شود مگر در موارد مذکور در ماده ۹۵.
پیشنهاد حذف و تجزیه
ماده ۱۰۱- به پیشنهاد حذف ماده‌ای مستقلاً نمیتوان رأی گرفت و پیشنهاد حذف قسمتی از ماده بصورت تجزیه بایستی پیشنهاد شود.
لوایح یک شوری
ماده ۱۰۲- نسبت بلایحه بودجه و لوایح مربوط بمخارج مملکتی فقط یک شور کافی است و کلیه اصلاحاتی که در این موارد پیشنهاد میشود بطور اختصار و در حدود پیشنهاد مورد مذاکره واقع خواهد گردید و در صورت قبول مجلس ضمیمه ماده یا لایحه خواهد شد.
ماده ۱۰۳- نمایندگان نمیتوانند بهیچ عنوان چه مستقلاً و چه در ضمن لوایح و طرحها پیشنهاد خرج یا پیشنهادی که بالواسطه مستلزم خرج باشد بنمایند.
ماده ۱۰۴- در موقع شور در اطراف لایحه بودجه مجلس بلاانقطاع هر روز هفته غیر از جمعه و دو شنبه و ایام تعطیلات رسمی متوالیاً حداقل روزی پنج ساعت منعقد میگردد و تا زمانیکه شور این لایحه تمام نشده از دستور خارج نمیشود و هیچ لایحه یا طرح دیگری یا استیضاح نمیتواند در آن اثنا مطرح شود مگر لایحه دوازدهم بودجه در صورت ضرورت. هیچگونه پیشنهاد یا تبصره یا ماده الحاقیه چه در حین تقدیم از طرف دولت و چه در موقع مذاکرات از طرف نمایندگان راجع بدوازدهم بودجه مجاز نخواهد بود.
تبصره – اگر مطالب خیلی فوری و فوتی اعم از لوایح و طرحهای دوفوری و غیر آنها پیش آید که تأخیر آن موجب زیان جبران ناپذیری باشد در این صورت در آخر جلسه موضوع مطرح و در صورت تصویب فوری بودن آن از طرف مجلس موقعی برای انعقاد یک جلسه فوقالعاده جهت شور در آن مطالب معین میشود.
فصل ششم -موارد فوری
ماده ۱۰۵- نسبت بلوایح و طرحهائی که یک فوریت آن تصویب شده فقط یک شور در کمیسیون و مجلس بعمل میآید. لوایح و طرحهائی که دو فوریت آن تصویب شده و لوایح مربوط به بودجه و تقاضای اعتبارات برای مخارج مخصوص که یک فوریت آن تصویب شده باشد بلافاصله بطبع و توزیع آن اقدام و پس از گذشتن بیست و چهار ساعت از موقع توزیع در مجلس مطرح تواند شد.
ماده ۱۰۶- فوریت لوایح یا طرحها باید مستند بدلائل قطعی برای لزوم سرعت تصویب باشد و دو فوری بودن لوایح و طرحها موقعی مطرح میشود که تصویب آن از لحاظ امکان خسارت و فوت فرصت در صورت تأخیر و جهات مشابه مستلزم سرعت فوقالعاده باشد.
اگر لوایح یا طرحهای مزبور به تشخیص رئیس فاقد شرایط مذکور باشد طرح نخواهد شد.
ماده ۱۰۷- در موقع شور نسبت به لوایح و طرحهائی که دوفوریت آن تصویب شده باشد بدواً در کلیات آن مباحثه شده پس از ختم مذاکرات راجع بورود در شور ماده واحده (درصورتی که لایحه مشتمل بر ماده واحده باشد) یا مواد رأی گرفته میشود و در صورت تصویب راجع به ماده واحده یا هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رأی میشود و پس از شور آخر در کلیات رأی قطعی نسبت به کلیه آن لایحه یا طرح گرفته خواهد شد. در اینگونه لوایح و طرحهای دو فوری هر اصلاح یا ماده الحاقی که ضمن مباحثات پیشنهاد میگردد باید دلائل آن بطور اختصار از طرف پیشنهاد دهنده بیان شود و اگر مخالفی باشد مخالف نیز نظر خود را باختصار اظهار کند و پس از اظهار نظر وزیر یا قائم مقام او نسبت به آن اصلاح یا ماده الحاقیه اخذ رأی بعمل میآید و در صورت تصویب ضمیمه لایحه یا طرح میگردد.
تبصره ۱- کلیه مذاکرات و مباحثات مربوط به لوایح و طرحهای دوفوری مذکور در فوق در خود مجلس بعمل خواهد آمد بدون اینکه ارجاع به کمیسیون شود.
تبصره ۲- جریان کار لوایح و طرحهای یک شوری در صورتی که تقاضای فوریت در مورد آنها بعمل آمده باشد مثل لوایح و طرحهای دوفوری است.
ماده ۱۰۸- در موارد لوایح یا طرحهائی که یک فوریت آن تصویب شده باشد موضوع به کمیسیون مربوطه ارجاع میشود. پس از وصول گزارش کمیسیون یک نوبت در باره آن شور بعمل میآید بدین ترتیب که بدواً در کلیات و پس از آن در باب ماده واحده یا مواد فرداً فرد مذاکره و اخذ رأی بعمل میآید و پس از آن باز یکبار دیگر در کلیات بحث شده و بکلیه لایحه رأی گرفته میشود. هرگاه ورود در شور مواد تصویب نشد آن طرح یا لایحه رد شده محسوب خواهد گردید.
ماده ۱۰۹- در لوایح و طرحهای یک فوری بجز دوازدهم بودجه هر اصلاحی یا ماده الحاقیه ایکه در ضمن مباحثات پیشنهاد گردد باید دلائل آن بطور اختصار از طرف پیشنهاد دهنده بیان شود و اگر مخالفی باشد مخالف نیز نظر خود را باختصار اظهار کند و پس از اظهار نظر مخبر کمیسیون یا وزیر و یا قائممقام او نسبت بآن اصلاح یا ماده الحاقیه اخذ رأی بعمل میآید و درصورت تصویب ضمیمه لایحه میگردد.
ماده ۱۱۰- در صورتی که مجلس فوریت لایحه یا طرحی را تصویب نکند یا پس از تصویب در اثر تقاضای دولت یا یکی از نمایندگان قبل از شور در موارد سلب فوریت آنرا رأی دهد مذاکره در آن بطور عادی صورت خواهد گرفت.
فصل هفتم
درباب بعضی ترتیبات راجع به مذاکرات – موارد اخطار قانونی – مسکوت ماندن موقت یا دائم طرحها و لوایح – خروج از دستور – تجزیه فقرات مختلف
موارد اخطار قانونی
ماده ۱۱۱- اخطار راجع به منافی بودن لوایح و طرحها با قوانین اساسی کشور یا تناقض آن با قوانین موضوعه یا اخطار راجع به نظامنامه داخلی مجلس مقدم باظهارات دیگر است.
مسکوت ماندن موقت یا دائم لوایح و طرحها
ماده ۱۱۲- هریک از نمایندگان حق دارد در موقع شور در کلیات از مجلس کتباً تقاضا نماید که طرح یا لایحه قانونی که در مجلس مطرح است موقتاً یا دائماً مسکوت بماند. در این قبیل موارد در خصوص ردّ یا قبول این تقاضا قبل از آنکه در موضوع اصلی بحث شود پس از توضیح مختصر پیشنهاد کننده و پاسخ آن از طرف یک مخالف که باید با رعایت اختصار کامل بعمل آید و محدود به بحث در موضوع مسکوت ماندن باشد رأی گرفته میشود.
خروج از دستور
ماده ۱۱۳- هر یک از نمایندگان حق دارند پیشنهاد کنند که طرح یا لایحه‌ای که در مجلس مطرح است از دستور خارج شود (پس از توضیح مختصر پیشنهادکننده و جواب آن از طرف یک مخالف که باز باید با رعایت اختصار کامل بعمل آید ) در صورت تصویب پیشنهاد مزبور طرح یا لایحه فوق‌الذکر جزءِ دستور دو هفته بعد قرار خواهد گرفت در این صورت کمیسیون مذکور در ماده ۴۵ پیشنهاد دهنده را دعوت کرده و پس از استماع بیانات او تصمیم مقتضی خواهد گرفت و در موقعی که موضوع مجدداً طرح میشود کسانیکه سابقاً اجازه خواسته‌اند اجازه آنها محفوظ خواهد بود.
تجزیه فقرات مختلف
ماده ۱۱۴- در مسائل و موادی که مشتمل بر فقرات مختلف است هرگاه تجزیه آن از طرف یک نماینده خواسته شود باید آن ماده یا مطلب تقسیم و جزءِ بجزءِ بدون توضیح و بحث با قیام و قعود رأی گرفته شود و در پایان مجدداً در باب فقراتی که قبول شده است اخذ رأی موافق ماده ۱۱۷ بعمل آید.
ماده ۱۱۵- نتیجه رأی مجلس را رئیس با صدای بلند اعلام میکند از این قرار که مجلس فلان مطلب را قبول یا رد کرد.
فصل هشتم
طریقه اخذ رأی – در مواردی که اخذ رأی باقیام و قود حتمی است – اخذ رأی مخفی و ترتیب آن – رأی مخفی در انتخاب اشخاص – عدم حضور در موقع رأی – اکثریت تام و نسبی – امتناع
طریقه اخذ رأی
ماده ۱۱۶- رأی دادن در مجلس بر سه قسم است:
1- با قیام و قعود.
2- رأی علنی با ورقه (با نام نماینده ).
3- رأی مخفی با مهره یا ورقه (بی‌نام نماینده).
ماده ۱۱۷- بطور کلی در تمام مسائل با قیام و قعود رأی گرفته میشود مگر در موارد مذکور در ماده ۱۱۸ و ماده ۱۲۱ نسبت بمسائل ذیل رأی باورقه ممنوع است و اخذ رأی باقیام و قعود حتمی است:
1- در صورتی که در تفسیر و توضیح یکی از مواد این آئیننامه اختلافی حاصل و منجر باخذ رأی شود.
2- در مورد مطالبی که در مجلس عنوان و برای بحث در آن تقاضای رأی شود.
3- در موارد کفایت مذاکرات.
4- در موارد رأی بقسمت‌هائی که تجزیه شده.
5- در مورد تقاضای خروج از دستور لایحه یاطرح.
6- در مورد حق تقدم مگر مواقعی که تقدم آن در آئیننامه مصّرح است.
7- در مورد توبیخ با منع حضور.
ماده ۱۱۸- در موارد ذیل اخذ رای با ورقه حتمی است:
1- مواقعی که بوسیله قیام و قعود نتیجه رأی مشکوک باشد.
2- در تمام لوایح قانونی که مالیات یا عوارضی را بر قرار یا مالیات و عوارضی را که برقرار بوده ملغی میکند و اصلاح یا تغییر میدهد.
3- در لایحه بودجه و کلیه لوایح اعتبارات اضافی و فوقالعاده و کلیه انتقالات املاک و اموال دولتی و وام‌ها و امتیازات.
4- در موردی که پنج نفر از نمایندگان حاضر در مجلس اخذ رأی با ورقه را کتباً تقاضا نمایند.
5- در مورد اخذ رأی اعتماد بدولت.
تبصره – اسامی تقاضاکنندگان رأی با ورقه و همچنین اسامی رأی دهندگان اعمّ از موافق یا مخالف یا ممتنع بدون اینکه در همان جلسه قرائت شود در صورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت و یک نسخه از صورت اسامی هم در سرسرای مجلس بر لوحه مخصوصی نصب میشود.
ماده ۱۱۹- در موقع اعلام نتیجه رأی رئیس عده حضار در موقع اعلام رأی را اعلام مینماید.
ماده ۱۲۰- ترتیب اخذ رأی با اوراق بقرار ذیل است. هر نماینده دارای دو نوع ورقه یعنی ورقه سفید و کبود است که اسم آن نماینده روی آن چاپ شده ورقه سفید علامت قبول و ورقه کبود علامت ردّ است.
هنگام اخذ رأی باورقه که حتماً باید در محل نطق بعمل آید اسامی نمایندگان یک یک بوسیله یکی از منشیان بترتیب حروف تهجی خوانده میشود و پس از آنکه حضور یا عدم حضور هر نماینده در مجلس معین شد مقابل اسم او علامت‌گذارده و از طرف هیأت منشیان ثبت میگردد و نماینده‌ایکه اسم او قرائت شد در محل نطق حاضر میشود و رأی موافق یا مخالف خود را بمنشی میدهد که آنرا در ظرفی که در محل نطق گذارده شده بیندازد.
اشخاصی که در جلسه حضور داشته و بمحل نطق نروند یا بروند ولی ورقه ندهند یا ورقه بی‌اسم بدهند ممتنع محسوب میشوند.
تبصره- رئیس اگر در رأی شرکت کند بعد از سایرین باید رأی بدهد.
ماده ۱۲۱- نتیجه رأی با قیام و قعود را منشیان تشخیص میدهند و رئیس طبق آن اعلام مینماید. هرگاه نتیجه در دفعه اول مشکوک شد باورقه رأی گرفته میشود در این صورت در فاصله بین اخذ رأی دفعه اول و دوم کسی حق نطق ندارد مگر برای اخطار نظامنامه ای.
اخذ رأی مخفی و ترتیب آن
ماده ۱۲۲- در مواردی که اخذ رأی باید با ورقه بعمل آید اگر ده نفر از نمایندگان حاضر در جلسه کتباً تقاضا نمایند رأی مخفی گرفته میشود و اسامی اشخاصی که تقاضای رأی مخفی نموده‌اند در صورت مجلس ثبت خواهد شد جز در مورد رأی اعتماد بدولت که حتماً باید باورقه و علنی رأی گرفته شود.
ماده ۱۲۳- اخذ رأی مخفی بترتیبی است که در باب اخذ رأی علنی با اوراق ذکر شده منتهی دراین مورد بدواً سه نفر بقرعه تعیین میشوند که با دو نفر از منشیان بتشخیص رئیس برای نظارت در اخذ و استخراج آراءِ انجام وظیفه نمایند. در صورتی که رأی مخفی مربوط بانتخاب اشخاص باشد اوراق رأی را در ظرف مخصوصی و مهره تفتیشیه را در ظرف دیگر میاندازند و در صورتی که بامهره باشد مهره‌های سفید و سیاه استعمال خواهد شد و مهره سفید علامت قبول و مهره سیاه علامت ردّ است.
ماده ۱۲۴- در مورد اخذ رأی مخفی با مهره هریک از نمایندگان که اسم او خوانده شد بترتیبی که در ماده ۱۲۰ مقرّر است در محل نطق حاضر شده و مهره رأی خود را در داخل کیسه‌ایکه روی آن نوشته شده «مخصوص رأی است» میاندازد و مهره دیگر را نیز که نزد خود دارد بطور مخفی در کیسه دیگر برنگ دیگر که روی آن نوشته شده «کیسه مهره‌های زائد» و در محل نطق قرارداده شده میاندازد و مهره تفتیشیه را که برنگ دیگر است و منشی در موقع اخذ رأی برای تعیین تعداد رأی‌دهندگان بآنها داده بظرف مخصوصی که روی میز منشی‌ها گذاشته شده میاندازد و اگر رأی دهنده رأی خود را کاملاً مخفی نکند و بطریقی آنرا بنمایاند رأی آن یکنفر باطل محسوب میشود.
ماده ۱۲۵- پس از خاتمه اخذ رأی هیأت نظارت آراءِ مأخوذه را که در کیسه رأی است در همان جلسه در ظرف دیگر میریزند و آنرا بطور آشکار شماره میکنند و مهره‌های سفید و سیاه را از یکدیگر جدا میسازند و با عده اسامی ثبت شده و مهره‌های تفتیشیه تطبیق مینمایند و نتیجه را به اطلاع رئیس میرسانند و رئیس فوراً نتیجه را اعلام میدارد. در جلوی اسامی غائبین و ممتنعین هیأت نظارت علامت مخصوص میگذارد.
تبصره – هرگاه عده آراءِ مأخوذه با عده مهره های تفتیشیه و اسامی ثبت شده اختلاف داشته باشد رأی تجدید خواهد شد.
ماده ۱۲۶- پیشنهادکنندگان اخذ رأی مخفی یا اخذ رأی باورقه مادام که پیشنهادشان در جلسه علنی خوانده نشده حق دارند آنرا جزءً یا کلاً استرداد کنند ولی پس از قرائت پیشنهاد در مجلس دیگر حق استرداد امضای خود را نخواهند داشت.
رأی مخفی در انتخاب اشخاص
ماده ۱۲۷- انتخاباتی که در جلسه علنی برای تعیین هیأت رئیسه بعمل میآید و همچنین انتخاباتی که برای تعیین اعضاء کمیسیونها میشود و نیز سایر انتخابات راجع باشخاص و همینطور انتخاب هیأت رئیسه کمیسیونهای مجلس باید با رأی مخفی و با ورقه باشد.
عدم حضور در موقع رأی
ماده ۱۲۸- نمایندگانی که در موقع اخذ رأی از جلسه خارج شوند یا کسانیکه در این موقع در خارج جلسه باشند و با وجود دعوت رئیس حضور بهم نرسانند و عدم حضور آنها موجب عدم حصول حدنصاب برای اخذ رأی باشد در آن روز غائب بی اجازه محسوب شده و طبق این آیین‌نامه جریمه میشوند و اسامی آنها در جلسه بعد قرائت میشود.
ماده ۱۲۹- تشخیص حصول اکثریت با منشیان است که بوسیله رئیس اعلام میشود مگر در مواردیکه پنج نفر از نمایندگان بلافاصله نسبت برأی اتخاذی اظهار شک نمایند که در این صورت بر طبق ماده ۱۱۸ عمل خواهد شد.
اکثریت تام و نسبی
ماده ۱۳۰- کلیه انتخاباتی که در مجلس و کمیسیونها و شعب بعمل میآید اعمّ از اینکه فردی باشد یا جمعی (باستثنای انتخاب رئیس مجلس) باکثریت نسبی خواهد بود. در مورد رئیس مجلس اگر در دفعه اول اکثریت تام حاصل نشد در دفعه دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود و در صورت تساوی آراء یکی از منتخبین بحکم قرعه تعیین میشود.
ماده ۱۳۱- در انتخاباتی که باکثریت نسبی از طرف مجلس بعمل آمده است هرگاه یکی از منتخبین بلافاصله پس از اعلام نتیجه استعفا دهد جای او شخص بعدی منتخب محسوب خواهد شد.
امتناع
ماده ۱۳۲- هرگاه نمایندهای در موقع اخذ آراء رأی خود را نفیاً یا اثباتاً اظهار نکند ممتنع محسوب خواهد شد.
فصل نهم- تذکر – سئوال – استیضاح
تذکر
ماده ۱۳۳- در صورتی که نمایده‌ای صلاح‌اندیشی‌هائی داشته باشد و یا در یکی از سازمانهای دولتی یا بسته بدولت یا مؤسساتی که با سرمایه یا بکمک مالی دولت و یا از وجوه عمومی بعضاً یا کلاً اداره میشود عملیاتی مخالف اصول یا بر خلاف قانون و مقررّات قانونی مشاهده نماید و یا از سوءِ اداره و سوءِ جریانی اطلاع پیدا کند حق دارد راجع بآن موضوع در ضمن نطق قبل یا بعد از دستور در مجلس یا کتباً توسط رئیس بوزیر مسئول یا نخست‌وزیر بطور اختصار تذکر دهد و یا از مقام ریاست تقاضا نماید که بدولت تذکر دهد.
سؤال
ماده ۱۳۴- هر یک از نمایندگان میتواند راجع بمسائل مملکتی اعمّ از مسائل داخلی یا خارجی از دولت سؤال کند. سؤال باید کتبی و روشن و مختصر بوده و جنبه استفهامی داشته باشد متن سؤال برئیس مجلس تقدیم و برای وزیر مربوطه فوراً فرستاده میشود.
تبصره – سؤالات در مجلس بطور کلی نباید از جنبه استفهامی خارج شود و نطق‌های سؤال کننده قبل از طرح سؤال یا بعد از جواب دولت بعنوان متمّم سؤال نیز باید محدود بهمان موضوع باشد.
ماده ۱۳۵- بدستور رئیس سؤالات نمایندگان در اداره قوانین مجلس بر حسب موضوع و وزارتخانه طبقه بندی و نمره گذاری میشود و در ورقه مخصوصی سؤالات و همچنین تاریخ ادای جواب بترتیب قید میشود. این ورقه باید بعده لازم طبع و برای کلیه وزراء و نمایندگان و مخبرین جرائد بیدرنگ ارسال و در روز جواب نیز بین تماشاچیان قبلاً توزیع شود و نیز ممکن است در روز و ساعتی که برای سؤالات اختصاص داده شده هر نمایندهای با اجازه رئیس و موافقت قبلی وزیر یا معاون او سؤال خود را فی‌المجلس ایراد کند.
ماده ۱۳۶- بسؤال نمایندگان باید منتهی تا یک هفته و در روزی که رئیس مجلس تعیین خواهد کرد جواب داده شود وزراء بحکم اصل ۶۰ متمّم قانون‌اساسی در روز مزبور در جلسه حاضر خواهند شد و همینکه رئیس مجلس موضوع سؤال و نام نماینده‌ایرا که سؤال کرده‌است ذکر نمود وزیر مسئول جواب خواهد داد.
هرگاه وزیر بدلائلی استتار موضوع را لازم بداند در جلسه سرّی مذاکره خواهد شد چنانچه وزیر یا معاون عذر موجهی برای عدم حضور در موعد معین داشته باشند باید برئیس مجلس اطلاع داده تقاضای تعویق جواب بهفته بعد نماید ولی اگر بدون عذر موجه در وقت معین برای دادن جواب در مجلس حاضر نباشد و یا برئیس در باب عذر عدم حضور خود اطلاع نداده باشد و یا پس از تعویق بهفته بعد باز در آنموقع حاضر نشود از طرف رئیس وقت جدید تعیین و بوزیر اخطار میشود که در صورت عدم حضور برای تخلف از اصل ۴۲ قانون اساسی مورد استیضاح مجلس واقع خواهد شد و رونوشت این اخطار برای نخست وزیر ارسال میگردد.
تبصره – اگر سؤال کننده در موقع سؤال در جلسه حضور نداشته باشد در صورتی که وزیر یا معاون او در جلسه حاضر باشند سؤال او ساقط میشود مگر آنکه نماینده دیگری همان سؤال را فی‌المجلس قبول کند و اگر سؤال کننده اصلی سؤال خود را تجدید کند مطابق ترتیب و معمول بجریان میافتد.
ماده ۱۳۷- موقعی که سؤال مطرح شد وزیر طرف سؤال جواب خواهد داد اگر جواب وزیر قانع کننده نبود سؤال کننده میتواند در پاسخ وزیر اظهاراتی بنماید اگر بیانات و توضیحاتی که وزیر مسئول در جواب سؤال کننده اظهار مینماید قانع کننده نبود رئیس مجلس بتقاضای سؤال کننده موضوع را به کمیسیون مربوط ارجاع مینماید کمیسیون نظر خودرا مبنی بر اینکه جواب وزیر قانع کننده بوده است یا خیر به مجلس گزارش میدهد و مجلس با رأی علنی گزارش کمیسیون را تأیید یا رد مینماید و نتیجه رأی مجلس به دولت ابلاغ میشود.
تبصره ۱- بیانات سؤال کننده نباید خارج از موضوع سؤال کتبی او باشد و نیز مدت اظهارات سؤال کننده نباید حداکثر از ده دقیقه تجاوز نماید.
تبصره ۲- وزراءِ یا معاونین آنها در موقع جواب سؤالات نمایندگان بیان خود را محدود برؤس مطالب و اصول موضوع خواهند نمود و اگر دادن فهرست و ارقام و اعداد و شرح‌هائی مقتضی باشد آنرا قبلاً به نسخه‌های متعدد تهیه نموده و در آخر نطق خود را برای توزیع بمقام ریاست تقدیم مینماید.
137 مکرر- مجلس سنا میتوانند در هر موقع بر حسب تقاضای کتبی حداقل ۵ نفر از سناتورها بر طبق اصل ۶۷ متمم قانون اساسی عدم رضایت خود را از دولت یا از هیأت دولت یا وزیری اظهار نماید و درصورت عدم رضایت مجلس که با اکثریت تامه آراء معلوم خواهد شد آن وزیر و یا دولت که مورد عدم رضایت واقع شده است منعزل خواهد بود.
استیضاح
ماده ۱۳۸- هر نمایندهای که نقض قانون و یا مسامحه در اجرای آن مشاهده نماید حق دارد بر طبق اصل ۲۷ و اصل ۴۲ قانون اساسی یکی از وزراء و یا هیأت دولت را مورد استیضاح قرار دهد و نیز ممکن است استیضاح در باب سوء اداره و سوءِ سیاست داخلی و خارجی دولت با ذکر موارد آن باشد.
ماده ۱۳۹- هر نمایندهای که از وزیر یا وزیران بخواهد استیضاح نماید باید تقاضای خود را کتباً در جلسه علنی برئیس بدهد و در آن تقاضا موضوع استیضاح را صریحاً و با ذکر موارد معین نماید تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت و در ظرف دو روز برای وزیر یا وزیران مورد استیضاح فرستاده خواهد شد.
ماده ۱۴۰- پس از ابلاغ ورقه استیضاح بوزیر یا وزراء مورد استیضاح وزیر یا وزرای مزبور در اولین جلسه در مجلس حاضر میشوند و مجلس پس از شنیدن نظر آنان راجع بتعیین وقت بدون مذاکره در اصل موضوع روز استیضاح را که نباید بیش از سه هفته بتأخیر افتد معین مینماید و استیضاح در دستور آن روز گذاشته خواهد شد.
تعیین وقت در مدت مقرّر در این ماده حتمی است و تأخیر آن ممکن نخواهد بود مگر با موافقت استیضاح کننده و دولت.
ماده ۱۴۱- استیضاح کننده مجاز نخواهد بود در ضمن استدلال و توضیحات خود موضوع‌های دیگری را غیر از موضوعی که قبلاً اعلام کرده مورد بحث قرار دهد.
ماده ۱۴۲- استیضاح کننده حق دارد پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح در باب بیانات آنان نسبت باستیضاح توضیحات تکمیلی بدهد به شرطی که آن توضیحات مختصر باشد. نمایندگان دیگر نیز بترتیب موافق و مخالف میتوانند صحبت کنند.
انواع رأی و تصمیمات در مورد استیضاح
ماده ۱۴۳- پس از آنکه وزیر یا وزیران در مجلس حاضر شدند و استیضاح بعمل آمده و مذاکرات خاتمه یافت هر یک از نمایندگان حق دارد کتباً نسبت بوزیر یا وزیران تقاضای رأی مثبت یا منفی نماید و برای رأی ساکت لااقل پنج نفر بایستی تقاضا کنند.
رأی مثبت آنست که مجلس توضیحات وزیر یا وزیران مورد استیضاح را تصدیق و نسبت بآنان اظهار اعتماد نماید.
رأی منفی آنست که توضیحات دولت را در موضوع استیضاح تصدیق ننماید.
رأی ساکت آنست که مجلس درباره تصدیق یا عدم تصدیق موضوع استیضاح ساکت باشد.
ماده ۱۴۴- درصورتی که رأی ساکت از طرف پنج نفر از نمایندگان تقاضا شود طرح آن مقدم بر رأی مثبت خواهد بود. اگر رأی ساکت رد شد بلافاصله رأی مثبت گرفته خواهد شد و همچنین در صورتی که پیشنهادی نرسیده باشد رأی مثبت گرفته خواهد شد.
ماده ۱۴۵- در موقعی که استیضاح در دستور مجلس است تغییر دستور مجلس جایز نیست و باید جلسات مجلس تا اختتام استیضاح متوالیاً تشکیل گردد.
ماده ۱۴۶- سؤال و استیضاح نماینده از نماینده دیگر ممنوع است.
فصل دهم
موجبات تعقیب نمایندگان – رسیدگی محاکم صالحه – آزادی اظهار عقیده نمایندگان در مجلس- اقامه دعوی حقوقی بر نمایندگان – اعلام جرم نسبت بنماینده‌ای که سابقاً وزیر بوده
موجبات تعقیب نمایندگان
ماده ۱۴۷- نمایندگان سنا مصون از هرگونه تعرض و تعقیب میباشند مگر در موارد مذکور در مواد ذیل:
ماده ۱۴۸- هرگاه نماینده ای بارتکاب جنحه یا جنایتی متهم شود اعم از اینکه تاریخ عمل منشاء اتهام از زمان نمایندگی یا قبل از آن باشد وزیر دادگستری باید گزارشی مشتمل بر موضوع اتهام و دلائل و مدارک قانونی آن به مجلس سنا تقدیم نماید. گزارش مزبور در اولین جلسه علنی مجلس قرائت و بدون مباحثه به کمیسیون دادگستری ارجاع خواهد شد.
ماده ۱۴۹- اگر نمایندهای در حین ارتکاب جنایت در خارج از محوطه مجلس سنا دستگیر شود باید فوراً به مجلس سنا اعزام گردد و در اینمورد گزارش کار در اولین جلسه علنی مجلس قرائت و بدون مباحثه به کمیسیون دادگستری رجوع میشود.
این حکم نسبت بنماینده‌ایکه در محوطه مجلس سنا در حین ارتکاب جنحه و یا جنایت بامر رئیس مجلس دستگیر شود نیز جاری است.
ماده ۱۵۰- در مورد مذکور در ماده ۱۴۹ توقیف موقت متهم به حکم رئیس مجلس سنا بعمل خواهد آمد و ادامه توقیف یا استخلاص متهم منوط برأی کمیسیون دادگستری است.
تبصره- درتمام موارد مذکوره در فوق اگر نمایندهای که مورد اتهام است بخواهد در جلسه علنی مجلس توضیحات بیان نماید اجازه داده خواهد شد ولی پس از دادن توضیح بحکم رئیس از مجلس خارج شده و بمحل توقیف خواهد رفت و درصورتی که اطاعت ننماید و یا اینکه در مجلس غوغائی شود رئیس جلسه را ختم و متهم را اجباراً به توقیف گاه میفرستد.
ماده ۱۵۱- در هر یک از موارد فوق کمیسیون دادگستری پس از وصول گزارش و پرونده امر مکلّف است همه قسم تحقیقات از قبیل مراجعه باسناد و مدارک و خواستن توضیحات از شخص متهم و تحقیقات از اشخاص دیگری که لازم بداند بعمل آورد و در اسرع اوقات گزارش خود را تقدیم مجلس نماید. این گزارش خواه دائر بورود اتهام و خواه مبنی بر عدم ورود اتهام باشد در جلسه علنی مجلس طرح میشود و در این باب پس از اظهار نظر یک مخالف و یک موافق رأی گرفته میشود.
درصورتی که رأی مجلس بر عدم تعقیب باشد رئیس مجلس مراتب را اعلام مینماید و هرگاه مبنی بر تعقیب باشد از او مصونیت سلب شده و پرونده از طریق دادگستری به محکمه صلاحیت دار ارجاع میشود.
ماده ۱۵۲- اگر موضوع اتهام ارتکاب جرم بر علیه استقلال و تمامیت ارضی کشور باشد رسیدگی بگزارش کمیسیون دادگستری بتشخیص هیأت رئیسه در جلسه سری بعمل خواهد آمد.
رسیدگی محاکم صالحه
ماده ۱۵۳- محاکم صالحه در اسرع اوقات به موضوع اتهام رسیدگی کرده رأی خواهند داد.
ماده ۱۵۴- وزیر دادگستری مکلّف است پس از قطعیت رأی در اولین فرصت آن را به اطلاع مجلس برساند. هرگاه رأی مزبور مبنی بر تبرئه نماینده مورد تعقیب باشد مصونیت قانونی او اعاده میشود و در صورتی که محکومیت عضو مجلس سنا از نوع محکومیت‌هائی باشد که بموجب قانون انتخابات مجلس سنا مانع حق انتخاب شدن است از مقام نمایندگی منعزل میگردد و نسبت به انتخاب نماینده دیگر از طرف ملت یا انتصاب آن از طرف مقام سلطنت بر طبق قانون انتخابات اقدام میشود.
آزادی اظهار عقیده نمایندگان در مجلس
ماده ۱۵۵- هیچیک از نمایندگان برای اظهاراتی که در جلسه مجلس یا کمیسیونها مینماید یا رأیی که میدهد بهیچ عنوان اعمّ از حقوقی و جزائی قابل تعقیب نخواهد بود.
اقامه دعوی حقوقی بر نمایندگان
ماده ۱۵۶- غیر از موارد مذکور در ماده ۱۵۵ دعوی حقوقی بر نمایندگان مانعی ندارد و طبق مقررّات عمومی مربوط بمراجع صالحه قضائی است و فقط بازداشت نماینده در قبال وجه محکومٌ به و بحکم اوراق لازم‌الاجراءِ باجازه مجلس سنا خواهد بود.
اعلام جرم نسبت بنماینده‌ای که سابقاً وزیر بوده
ماده ۱۵۷- هرگاه نسبت بنماینده‌ایکه سابقاً وزیر بوده اعلام جرمی مربوط بعمل وزارتش شود اوراق و مدارک مربوط بر طبق قانون محاکمه وزراء از طرف رئیس مجلس به کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات) ارجاع و سپس طبق مواد ۳ و ۴ و ۵ و ۶ و ۷ قانون محاکمه وزراء عمل خواهد شد.
فصل یازدهم- تعطیل- غیبت – مرخصی
ایام تعطیل مجلس سنا
ماده ۱۵۸- در ظرف دوره اجلاسیه علاوه بر تعطیل تابستان مجلس از ۲۵ اسفند هرسال تا ۲۰ فروردین ماه سال بعد تعطیل خواهد بود. رئیس مجلس بتقاضای ۲۰ نفر از نمایندگان یا درخواست دولت در اوقات تعطیل میتواند مجلس را بطور فوقالعاده دعوت بانعقاد نماید.
تبصره – نمایندگانی که در ایام تعطیل از تهران خارج میشوند باید به کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات) اطلاع دهند و در صورتی که برای جلسات فوقالعاده دعوت شده باشد نسبت به غیبت از این جلسات کسر حقوق تعلق نمیگیرد.
مرخصی
ماده ۱۵۹- در دوره اجلاسیه مجلس بهیچ نماینده بیش از بیست روز مرخصی متوالی یا متناوب با استفاده از حقوق داده نخواهد شد مگر در مورد اشخاص که بر اثر حوادث غیر مترقبه قادر بحضور نباشند و یا مریض بستری باشند باتحصیل اجازه از کمیسیون شماره ۹ به شرط آنکه حداکثر از شش ماه تجاوز نکند.
تبصره – غیبت‌های با اجازه برای یک روز یا بیشتر جزو مرخصی سالانه محسوب میشود.
ماده ۱۶۰- بغیبت بی اجازه حقوق و مقررّی تعلق نمیگیرد.
تبصره ۱- در مواردی که مجلس سنا به نماینده ای مأموریت موقتی خارج از مرکز بدهد برای مدتی که مجلس تصویب کرده غیبت با اجازه محسوب و جزو مرخصی سالانه محسوب نخواهد شد.
تبصره ۲- در مورد نمایندگان که بر طبق ماده ۳۸ قانون انتخابات مجلس سنا با شرایط مندرجه در آن ماده بمأموریت افتخاری موقت دعوت میشوند در صورتی که قبل از انجام مقررّات مذکور در ماده مزبور تحصیل اجازه از مجلس نشده باشد غائب بدون اجازه محسوب خواهند شد.
ماده ۱۶۱- اجازه مرخصی از جلسات هر شعبه یا کمیسیون یا جلسات هیأت رئیسه در هر ماه برای یک جلسه با تصویب رئیس خواهد بود. کمیسیون یا شعبه یا رئیس مجلس است و برای بیش از یک مرتبه در ماه محتاج به تصویب کمیسیون شماره ۹
ماده ۱۶۲- کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات) برای اجازه مرخصی نمایندگان طبق ماده ۱۵۹ باید ترتیبی اتخاذ نماید که حاضرین در مرکز کمتر از دو ثلث نباشند.
فصل دوازدهم- هیأت‌هائی که از مجلس انتخاب میشوند
ماده ۱۶۳- در هر موقعی که مجلس صلاح بداند میتواند هیأتی از نمایندگان را انتخاب کند که مأمور امری بشوند یا در محلی حضور بهمرسانند. عده اعضاء و طرز انتخاب آن هیأت برأی مجلس است.
ماده ۱۶۴- برای عرض تبریک بحضور اعلیحضرت همایونی و انجام امور تشریفاتی هیأت رئیسه مجلس سمت نمایندگی را خواهد داشت.
فصل سیزدهم
انتظام محوطه مجلس و اختیارات رئیس –
مخبرین جرائد و تماشاچیان – تخلف تماشاچیان و مجازات آنان
انتظام محوطه مجلس و اختیارات رئیس
ماده ۱۶۵- رئیس مجلس بر سایر اعضاء و هیأت رئیسه و تمام دوائر مجلس سنا ریاست دارد.
ماده ۱۶۶- حفظ انتظام و امنیت محوطه مجلس بعهده رئیس مجلس و در غیاب او بعهده نایب رئیس است و هیچ مقام و قوه‌ای بدون اجازه رئیس حق مداخله در محوطه و امور مجلس را ندارد.
تعیین عده قوای انتظامی که برای این امر لازم است و انتخاب آنها بسته بتصمیم خود رئیس و در تحت اوامر اواست.
ماده ۱۶۷- رئیس و در غیاب او نایب رئیس از طرف مجلس حافظ و مجری کلیه نظامات مقررّه در مجلس هستند و بطور کلی تمام وظائف رئیس در موقع غیبت او بعهده یکی از نواب رئیس خواهد بود.
ماده ۱۶۸- بغیر از وزراءِ و معاونین آنها و اعضاءِ اداری مجلس به تشخیص رئیس مجلس و پیشخدمت های مخصوص (با علائم مشخصه) هیچکس دیگر بهیچ عنوان در موقع تشکیل جلسه حق ورود بمحل انعقاد جلسه را ندارد.
مخبرین جراید و تماشاچیان
ماده ۱۶۹- مخبرین جراید و تماشاچیان با داشتن اجازه مخصوص همان جلسه که با مهر بازرسی و امضاءِ رئیس بازرسی صادر شده باشد و نیز مأمورین انتظامی بدستور رئیس مجلس در محل‌های مخصوص حق حضور خواهند داشت و باید در تمام جلسه ساکت باشند و از هرگونه تظاهر خودداری کنند و اگر نه بامر رئیس از مجلس اخراج میشوند.
تبصره ۱- نمایندگان بوسیله اداره بازرسی باشخاصی میتوانند پروانه ورودی بتالار مجلس بدهند که در رعایت نظم مجلس اعتماد کامل بآنان داشته باشند.
تبصره ۲- برای مخبرین جرایدی که روزنامه آنان مرتباً منتشر میشود ممکن است ورقه اجازه سه ماهه صادر نمود ولی در هر حال این اوراق قابل انتقال نخواهد بود و در هر موقع بازرسی مجلس حق الغاءِ آنرا دارد.
ماده ۱۷۰- حمل هر نوع اسلحه برای کسانی که وارد محوطه مجلس میشوند باستثنای مأمورین خاص مجلس که اجازه مخصوص داشته باشند ممنوع است.
تخلفات تماشاچیان و مجازات آنان
ماده ۱۷۱- هر یک از تماشاچیان و نمایندگان جرائد که باعث اغتشاش و اختلال نظم مجلس شود و یا نسبت برئیس یا نمایندگان مجلس یا وزراء و معاونین و یا سایر افراد توهین و تهدید نماید بامر رئیس مجلس از تالار جلسه اخراج و توقیف میشود درصورتی که عمل او مستوجب تعقیب کیفری باشد در ظرف ۲۴ ساعت بمراجع صالحه تسلیم خواهد شد.
ماده ۱۷۲- صندلی‌های ردیف اول مقابل جایگاه هیأت رئیسه اختصاص بوزراءِ و معاونین آنها و مخبرین شعب و کمیسیونها دارد و سایر نمایندگان حق جلوس در آن ردیف را ندارد و در صورت تخلف از طرف مقام ریاست تذکر داده خواهد شد.
فصل چهاردهم
ادارات مجلس و تمرکز کلیه امور مالی و اداری و قانونگذاری- اختیارات هیأت رئیسه وظایف منشیان و کارپردازان
اختیارات هیأت رئیسه
ماده ۱۷۳- کلیه امور اداری اعمّ از مالی و سازمانی و استخدامی و نقل و انتقالات و غیره بعهده هیأت رئیسه است و تحت نظر رئیس اداره میشود و نیز کلیه احکام صادره اعمّ از ترفیع و اضافه و نقل و انتقالات باید بامضاءِ رئیس مجلس برسد.
وظایف منشیان و کارپردازان
ماده ۱۷۴- منشیان مجلس مراقبت در تحریر صورت مذاکرات و طبع و توزیع آن خواهند داشت و نیز قرائت لوایح و طرحها و نوشته جات و مطالبی که راجع به مجلس است و باید به اطلاع مجلس برسد، همچنین تنظیم پیشنهادهای واصله از طرف نمایندگان بترتیب وصول با قید شماره و ثبت و ترتیب اجازاتی که نمایندگان برای نطق میخواهند با رعایت حق تقدم و قید شماره ترتیب بعهده آنها است.
ماده ۱۷۵- وظایف کارپردازان عبارت است از:
1- تهیه بودجه سالانه بترتیبی که در ماده بعد مقرّر است.
2- تنظیم لایحه تفریغ بودجه هر سال قبل از آخر ماه ششم سال بعد و تقدیم آن به مجلس تا از مجلس به کمیسیون عرایض و مرخصی و محاسبات ارجاع شده گزارش آن کمیسیون پس از رسیدگی به مجلس سنا تقدیم شود.
3- مراقبت در حفظ و اداره و ثبت ابنیه و اموال و مؤسسات مجلس.
4- نظارت در اجرای بودجه و پرداختها و امضاءِ کلیه حوالجات و اسناد که باید از صندوق مجلس پرداخته شود.
5- تنظیم و رسیدگی و تصدیق حساب‌های ماهانه و ارسال آنها به کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات).
تبصره ۱- کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات) وظیفه‌دار است که حساب‌های ارسالی را از تاریخ دریافت بفاصله سه ماه رسیدگی و تصدیق و اعاده نموده و در صورت وجود اعتراض نقائص آنرا بمقام ریاست گزارش دهد.
تبصره ۲- برای امضاء حوالجات و اسناد امضاءِ دو نفر از سه نفر کارپردازان کافی خواهد بود و در صورت غیبت دو نفر از کارپرازان یک نفر از اعضاء هیأت رئیسه به تعیین مقام ریاست جانشین عضو غائب خواهد بود.
ماده ۱۷۶- کارپردازان بودجه سالانه مجلس سنا را تهیه میکنند و پس از تصویب هیأت رئیسه در جلسه علنی در نیمه اول اسفندماه هر سال برای سال بعد تقدیم میشود و از آنجا به کمیسیون شماره ۹ (عرایض و مرخصی و محاسبات) ارسال میگردد. کمیسیون پس از رسیدگی گزارش آن را برای تصویب به مجلس تقدیم مینماید.
ماده ۱۷۷- کارپردازان میتوانند برای تصدی کارهای مختلف از بین خود اشخاص معینی را معلوم کنند بدون اینکه مسئولیت جمعی آنان از بین برود.
ماده ۱۷۸- سازمان اداری مجلس سنا مطابق آئین‌نامه‌ایست که هیأت رئیسه بر حسب احتیاجات مجلس مکلّف است تا دو ماه پس از تصویب این آئیننامه آن را تهیه و تصویب و بمرحله اجرا بگذارد.
فصل پانزدهم- استعفای نماینده و جریان آن
ماده ۱۷۹- هر نماینده که بخواهد استعفا کند استعفانامه خودرا بعنوان رئیس مجلس مینویسد و رئیس مجلس آن را در اولین جلسه علنی به اطلاع مجلس میرساند. شخص مستعفی در ظرف پانزده روز از تاریخ قرائت استعفانامه در مجلس میتواند آنرا مسترد دارد و الاّ پس از خاتمه این مدت نماینده مزبور مستعفی شناخته میشود و مراتب از طریق هیأت رئیسه بوزارت کشور اعلام میگردد تا نسبت بانتخاب جانشین او اقدام لازم بعمل آید.
تبصره – قبول مشاغل دولتی از قبیل وزارت و استانداری و سفارت کبری از طرف سناتورها در حکم استعفا از عضویت مجلس سنا خواهد بود.
فصل شانزدهم- مواد متفرقه
خطابه به حضور اعلیحضرت همایونی – مقرری نمایندگان
ماده ۱۸۰- در ابتدای هر دوره اجلاسیه، مجلس خطابه‌ای بحضور اعلیحضرت همایونی عرض و آمادگی خود را اعلام میدارد.
مقرری نمایندگان
ماده ۱۸۱- مقررّی نمایندگان مجلس از تاریخی که اعتبارنامه آنان تصویب شود محسوب خواهد گردید و تعیین میزان آن در هر سال بسته به تصویب و تأمین اعتبار آن ضمن بودجه مجلس خواهد بود و مقررّی رئیس دو برابر مقررّی نمایندگان خواهد بود.
ماده ۱۸۲- در مواردی که نسبت به مفاد این آئیننامه اختلافی حاصل شود حل اختلاف باهیأت رئیسه است و در حین انعقاد مجلس نظر رئیس قاطع خواهد بود.
ماده ۱۸۳- تغییر این آئیننامه یا یک یا چند ماده از آن فقط وقتی ممکن است در مجلس سنا مطرح شود که پیشنهادی لااقل به امضاءِ پانزده نفر رسیده باشد که پس از تقدیم بمقام ریاست به کمیسیون شماره ۳ ارجاع خواهد شد، مگر در موردی که مجلس برای این کار تشکیل کمیسیون مخصوصی را لازم بداند.
ماده ۱۸۴- موادی که از طرف کمیسیون مختلطی که از نمایندگان مجلسین و بانتخاب آنان برای حسن جریان امور بین مجلسین و حل اختلافات ممکنه تصویب شده یا بشود جزءِ آئیننامه داخلی مجلس سنا مندرج و متقابلاً قابل اجراءِ خواهد بود.
ماده ۱۸۵- برای بحث کلی در مسائل مهمه مملکتی به تقاضای پنج نفر وقت مخصوص معین میگردد که جلسه فوقالعاده با حضور نخست وزیر و اعضاءِ دولت تشکیل شود و موضوع باید قبلاً به اطلاع رئیس برسد.
ماده ۱۸۶- هرگاه یکی از نمایندگان مجلس سنا فوت نماید رئیس درابتداءِ جلسه مراتب را اظهار و به احترام متوفی یک دقیقه سکوت اعلام و سپس وارد دستور میشود.