فارسی
قرائت:
تمام گلستان به استثناء باب پنجم
ـ قطعات نثر و کتب معتبره مانند کلیله و دمنه و تاریخ بیهقی و مرزبان‌نامه و قابوسنامه و تاریخ کرمان (عقدالعلی) و منشات ـ قائم مقام و غیرها
ـ منتخبات شاهنامه خصوصاً داستان ایرج و مسلم و تور و تاریخ کیقباد و قسمتهایی از هفتخوان رستم و داستان بیژن و منیژه سیاوش و سهراب و قصه رستم و اسفندیار و بوذرجمهر و انوشیروان،
منتخباتی از بوستان
قطعات منتخبه از شعراء معروف مانند: رودکی و عنصری و مسعود سعد و سنائی و نظامی و مولوی و خاقانی و حافظ و بعضی از غزلیات سعدی و قصائد.
انشاء:
موضوعات از روی قطعات تدریس شده و موضوعاتی که از خارج داده می‌شود دیکته از روی کتبی که موضوع درس و مطالعة محصلین است.
دستور سخن:
مطابق پروگرام متوسطه
دستور تعلیم:
مقایسة بعضی قطعات نثر و نظم که راجع به یک موضوع است و بیان آن که کدام یک از عهدة ادا و مقصود بهتر بر آمده‌اند باید مورد توجه معلم گردد.
دستور سخن را باید از اعتبارات کتب قرائتی استخراج و ذهن شاگرد را به آن متوجه نمود زیرا که دستور سخن هر یک از اقدام همان نتیجة تکلم و یا کتاب فصحاء آن قوم است پس در معنی دستور سخن یادداشت قواعدی است که معلم در ضمن قرائت بیان می‌کند.
در بین آثار فصحاء قدیم قسمتهایی که با طبع شاگردان و با طرز انشاء عصر حاضر موافق است باید برای شروع به قرائت انتخاب نمود. حفظ بعضی از قطعات منثوره یا منظومة فصحاء که در باب اعتماد به نفس و حب نوع و سائر ملکات حمیده است ضرورت دارد.
فیزیک و شیمی
۱ـ فیزیک:
قوة ثقل و خط قائم ـ تراز ـ مرکز ـ ثقل و طرف عملی یافتن آن ـ اقسام تعادل و شرایط آن ـ ترازو و متان ـ توزین و توزین مضاعف ـ سنجیدن حجم جامدات و مایعات وزن مخصوص تکاثف نسبی، مختصری در قواعد و اجراء آن، متوازی‌الاضلاع قوی ـ تعادل مایعات و گازها ـ فشار مایعات ظروف مرتبطه و ترازو آبی ـ تقسیم آب و منگنه آبی ـ قضیه ارشمیدس اجسام شناور ـ فشار هوا ـ وزین بودن گازها ـ میزان‌الهواء و استعمالات آن میزان‌الضغطه‌های معمولی ـ اقسام تلمبه ـ حرارت و درجة آن ـ میزان‌الحراره‌ها ـ انبساط و انقباض اجسام با موارد ا ستعمال ـ ذوب ـ حرارت ذوبان ـ انجماد ـ تبلور ـ تبخیر ـ دیگ بخار ـ اصول ماشین بخار ـ غلیان تغییر درجة حرارت غلیان با فشار ـ تقطیر ـ مختصری در خصوص انتقال حرکت و تحف از سرما و گرما صوت و حقیقت آن صفات صوت ـ اجسام منیره و مستیزه ـ اجسام شفاف ـ انتشار مستقیم‌الخط نور ـ سایه ـ مختصری از انعکاس و انکسار نور تصاویری که از آیینه‌ها و عدسیها احداث می‌شود به طریق تجربی ـ مختصری در خصوص ابصار ـ نزدیک‌بین و دوربین و استعمال عینک ـ ذره‌بین مرکب بودن نور سفید ـ رنگ اجسام ـ عکاسی ـ الکتریسیته انواع و تولید آن ـ قدرت نوکها ـ جریان الکتریک قطب‌نما و آهن‌ربا ـ حوزة مغناطیسی جریان ـ قاعده آمپر ـ الکترلیز به اختصار ـ موارد استمعال ـ مغناطیس الکتریکی ـ اصول تلگراف ـ ماشین گرام ـ مختصری در باب الکتریسیته جو ـ برق‌گیر ـ مختصری از امواج الکتریک.
۲ـ شیمی:
حالات مختلفه ماده ـ امکان حالت جمود و میعان و بخار در جسم واحد، هوا؛ تجزیة لاوازیه، اکسیژن وازت، آب خالص، تجزیه و ترکیب آن، آبهای قابل شرب، هیدروژن و اسید کلریدریک، کلرورها و کلر، کلرورهای مزیل الکترولیز نمک طعام، سدیم؛ سود محرق نوشادر و آمونیاک، اجسام بسیطة فلزات و شبه فلزات، اجسام مرکبه، قانون نسبتهای مشخصه قانون حجمها، علامات اختصاریه؛ قانون اتمی؛ فورمولها؛ طرز نامیدن اجسام، اسیدها، املاح، گوگرد، جوهر گوگرد، هیدروژن سولفوره، شوره و جوهر شوره، فسفات دو سود و فسفر و کربن، مواد قابل احتراق طبیعی و مصنوعی؛ انیدریدکربنیک، اکسیدد و کربن، اکسید بوریک سیلیس فلزات و آلیاژها، خواص اصلی آنها، نمک قلیا، سنگ آهگ ساروج و گچ، معادن اکسیدی و معدن سولفوری، قواعد کلی و استخراج معادن آهن، چدن، فولاد و مس، آلیاژهای آن، سرب، سفید آب، سرنچ، روی و آلیاژهای آن، اکسید دو زنگ، آلومینیوم، گل رس خاک چینی، چینی، شیشه و بلور، نقره و طلا؛ مسکوکات؛ شیمی آلی، کربورهای هیدروژن‌دار، متان، نفتها، اتیلن، آستیلن، بنزین، الکل اتیلیک، الکل متیلیک، انقلاب الکی، جوهر سرکه، سرکه، انقلاب فلی اترسل‌ها، اجسام وسمه، گلیسیرین، شمع گچی و صابونها، نشاسته، سلولز، فنل، اتیلین.
تبصره- معلم در فیزیک و شیمی باید حتی‌المقدور مطالب را در ضمن تجزیه به محصلین بیاموزد تا آن که مشارالیهم بتجربی بودن علوم مزبوره کاملا متوجه و ملتفت شوند که اطلاعات فیزیکی و شیمیایی تماماً در ضمن تجربه و مشاهده کشف شده است. البته برای تجزیه هم داشتن کابنیت فیزیک و لابراتوار شیمی برای مدرسه ضروری است ولی معلم می‌تواند اغلب تجربیات را به کمک اشیاء خیلی مختصر در حضور شاگردان بعمل آورد تدریس این مواد و سایر مواد علمی باید متوجه باشد به این که مستمعین باید معلم مدارس ابتدایی شوند و آنها را آماده برای تعلیم مواد پروگرام مدرسه ابتدایی بنمایند.
جغرافی
مقدمات هیئت ـ عالم، ثوابت، آفتاب، سیارات، اسامی آنها، قوانین کپلر، بیان قانون نیوتن زمین، حرکات آن بدون ذکر دلیل، شکل زمین، محور قطبین، خط استوا، مدارات خطوط نصف‌النهار مناطق، تعریف جغرافیا، تقسیم زمین به آب و خاک، حرکات آب و دریا (موج ـ جذر و مد آب دریا) موجودات بحری، مواقع بلاد، جبال و فلات و جلگه‌ها و مدخلیت آنها در اوضاع طبیعی و احوال انسان، جنس خاک، آب و هوا (درجة حرارت، رطوبت باد و باران) اقسام آب و هوا ـ وضع رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، وضع سواحل، جنس حیوانات و نباتات و معادن
اوضاع سیاسی ـ اجمال انسان و تقسیم نژادها، کیفیات راجع به جمعیت بلاد و ممالک، انواع حکومتها، ادیان و مذاهب، اوضاع ثروتی، زارعت، صنعت و تجارب، جغرافیای قطعات خمسه، در آمریکا، اتازونی، کانادا، مکزیک، برزیل، آرژانتین و شیلی، در اقیانوسیه، استرالیا، زلاند جدید و مالزی را بیشتر بسط دهند ـ در اروپا: حس موقع و نتایج شکل و مناسبت آن را برای بسط تمدن توضیح کنند و ممالک انگلیس و فرانسه وآلمان و ایتالیا و روس و هلند و بلژیک و سویس و لهستان و چکوسلواک را بیشتر بسط دهند. در افریقا: مصر و ممالک مغرب و تونس و الجزایر و مراکش و حبشه و کلنی کاپ را بیشتر بسط دهند در آسیا: علاوه بر ایران که مفصل خوانده می‌شود بین‌النهرین و قطعات آسیای صغیر و قفقازیه و افغانستان و چین و ژاپن و هندوستان و حجاز را بیشتر بسط دهند.
در مقدمات جغرافیا باید حتی‌الامکان متعلمین را از روی نقشه درس بدهند و در جغرافیای قطعات لازم است که متعلم خود بتواند لااقل به تقریب نقشه قطعات را روی تخته سیاه رسم نموده آن را به ممالک تقسیم کنند و نیز لازم ا ست که ممالک مجاور ایران را بالنسبه مشروح‌تر بیان نموده در جغرافی سائرممالک به اختصار کوشند.
آب:
شرایط آب شروب ـ فساد آب ـ طرز تصفیة آب فاسد ـ
هوا:
ضرر هوای رقیق و هوای محدود ـ مسمومیت از اسید کربنیک و اکسید دو کربن ـ تجدید هوا، گرد و خاک و میکروبهای منتشر در هوا، ابتلاء به امراض بوسیلة مجرای تنفس، سل، اغذیه، خطرهای اغذیه فاسد، حفظ‌الصحه تغذیه، موجودات طبیعی که بواسطه اغذیه و مشروبات وارد بدن انسان می‌شود، کرمهای طفیلی، مضرات مشروبات الکلی و تریاک، ورزش و قواعد آن و اهمیت آن در تناسب اندام، ابتلاء به امراض مسریه بتوسط خون، امراض مسریه طرف انتشار آنها، آبله و واکسن، دیفتیری و حصبه سیاه زخم هاری و سرم آن، کوفت (سفیلیس) و سوزاک، تب و نوبه (مالاریا) امراضی که ممکن است از حیوانات به انسان سرایت کند.
حفظ الصحه
آلات حسی: حفظ‌الصحه جلد ـ البسه و خواص آن از جهت حفظ‌الصحه
دستور تعلیم:
از آنجایی که حفظ نوع و بقاء جزء نتیجه حفظ‌الصحه است لهذا معلم باید توجه مخصوص در تعلیم آن مبذول دارد و خاطر نشان کند که از نقطه‌نظر صحی جامعة بشر دارای سه دشمن بزرگ است اول الکل ـ دوم سفلیس سوم سل در ممالک ما بدبختانه دشمن چهارم نیز وجود دارد و آن عبارت است از افیون.
باید بواسطه دروس و کنفرانسها این مطالب را مرکوز ذهن نمود و ضمناً فهمایند که هر قدر حفظ‌الصحه کاملتر باشد انسان بیشتر سالم مانده در ایفاء وظیفه تواناتر می‌شود و در باب مالاریا و امکان برانداختن آن و طریقه و وسیلة حصول به این مقصود خاطر نشان بشود.
تاریخ طبیعی
۱ـ حیوان‌شناسی: ترکیب بدن انسان بطور اختصار و تقسیمات عمدة حیوانات تغذیه و هضم و آلات هضم، تغییر شکل اغذیه در نقاط مختلفه بدن، بطور اختصار، منافع اصلی از اغذیه ضروریه، تنفس و آلات آن؛ هوای قابل تنفس و هوای کثیف، حنجره و حدوث صوت، آلت دوران خون، خون، حرارت غریزیه، تولید و حفظ آن، ثابت بودن درجه حرارت در بدن انسان و بعضی حیوانات، پشم و پر و پوست و عضلات، سلسلة اعصاب، مراکز اعصاب، آلات حس، آلات حرکت، استخوانها و مفاصل و عضلات، حیوانات دونقار، صفات اصلی طبقات خمسة آنها، پستانداران و امثالی چند از آنهایی که در مملکت دیده می‌شوند، طیور و امثالی چند از آنهایی که در مملکت دیده می‌شوند، آشیانهای طیور، مهاجرت طیور، فایده وجود طیور و لزوم حفظ آنها، خزندگان، اقسام عمدة آنها، ضقاوع، تغییرات و تحولات شکلی آنها، ماهیان و اقسام ماکول آنها
حیوان مفصلی: حشرات و صفات ظاهره و تغییرات شکل و بعضی اقسام مهم آنها، عنکبوتات و عقارب و غیرها، اقسام خرچنگ؛ نواعم: حلزون صدفی و اصداف و مراوارید و پولب (عنکبوت دریا)
کرمها: زالوها وکرمهای طفیلی، ستاره‌های دریایی؛ مرجان، اسفنجها
دستور تعلیم ـ چون در معرفت بخود بهتر می‌توان دیگری را شناخت لهذا معلم باید از ترکیب بدن انسان شروع کرده آن را به اختصار از روی نقشجات یا اشکال ترسیمی روی تخته سیاه بفهماند و بعد بذکر حیوانات بپردازد کلیه سعی کند برای مثال حیوانی را شرح دهد که محصل آن را دیده یا ممکن باشد ببیند ـ معلم باید بداند که مقصود از تعلیم این علم بیشتر استفاده از معلوماتی است که شخص را برای حفظ صحت و دفع آفات حیوانی و نباتی و استفاده از حیوانات و نباتات آماده می‌سازد.
۲ـ نبات‌شناسی ـ تعریف نباتات ـ انساج مختلفة نباتات مختصراً بیان شکل خارجی اعضاء مختلفه یک نبات گلدار از قرار ذیل:
۱ـ ریشه ـ انشعابات آن، ریشه‌های کوچک فرعی، موهای جاذب ـ کلاه ریشه (کراف) قلمه زدن و نهال خوابانیدن
۲ـ ساق ـ ساقهای خزنده، ساقهای بالارونده، ساقهای زیرزمینی، تنة درختان، مرکز تنه، ذکر مختصری از مصارف چوبها
۳ـ برگ ـ تغییرات اصلی برگها، جوانه‌ها، بعضی ریشه‌ها و ساقها و برگها که بطور غذا استمعال می‌شود.
۴ـ گل ـ ساختمان آن ـ تشکیل تدریجی قسمتهای گل بواسطة برگها، بعضی اقسام گلها، اقسام مختلفه گل دادن از مصارف چوبها
۵ـ میوه ـ ساختمان میوه‌های عمده، بذر و انبات، حبوب غذایی و نمو آن، تقسیمات عمدة نباتات از قرار ذیل:
نباتات بارزالتناسل، ذوفلقتین، بی‌طاس (اپتال)، منفصل‌الطاس (دیالی پتال) متصل‌الطاس (کامپوتیال) نباتات یکفلقه ـ نباتات عریان‌البدوز (ژیمنوسپرم) ذکر چند طایفه از نباتات خیلی معروف و مهم، نباتات خفی‌التناسل، سرخس، اشته‌ها (موس) الگها ـ قارچها و اقسام سمی و خوراکی آنها.
دستور تعلیم:
معلم باید نباتاتی که به دسترس است روز درس حاضرکرده و از روی آن تدریس نماید چنانچه این امر ممکن نباشد باید باعانت نقشجات یا ترسیمات فوری روی تختة سیاه مطلب را بفهماند و هر وقت نباتی را که سابقاً از آن حرف زداه پیدا کرد به شاگردان نشان دهد. معلمین در اروپا با شاگردان باغها و گاهی به شهرها برای گردش می‌روند و ضمناً آنچه را که می‌بینند با آنها می‌آموزند مقصود آن است که مبنای تعلیم باید روی محسوسات باشد نه خیالات.
۶ـ زمین‌شناسی: همان تغییرات زمین حتی‌المقدور به وسائل امثله هر محل ـ باران تغییرات تدریجی سطح زمین بواسطه جریان آنها ـ عریانی جبال، عمل حافظ نباتات همیت غرس اشجار در اراضی بائره، حفر دره‌ها نقل مواد به واسطة آنها ـ طرز تشکیل رسوبات و دلتا ـ رسوبات و صفات آنها، سنگ‌ریزه ـ گل رس و آهکی تبدیل رسوب بضحور یا اراضی مطبقه، آثار موجودات حیه ملفوفه در اراضی مذکوره (مستحاثات) طبقات قابل نفوذ و غیرقابل نفود ـ سطح آب زیر زمین و چاه ـ چاه آرتزین ـ چشمه‌ها و قنوات ـ برفهای دائم ـ نقل و حرکت یخهای طبیعی، بادها، حرکت و انتقال غبار و ریگ (ریگ روان) تپه حاصل شده از ریگ روان ـ صخور تخت‌الارض در حالت میعان خروج آنها از میان اراضی رسوبی مواد خروجیه قدیمه و جدیده ـ کوه آتش‌فشان ـ چشمه‌های آب گرم، آبهای معدنی صعودالجزه، ارتفاع و پستی زمین، تغییر خطوط ساحل، اثرات موجودات حیه، تورب کوههای زیرآبی، جزائر ساخته شده بواسطة حیوانات و مرجانها و نباتات
دستور تعلیم: تعلیم بیشتر باید متوجه امکان استفادة فلاحتی و معدنی باشد.
تاریخ
ازمنه قدیمه ـ ازمنة ما قبل تاریخ بطور عموم ـ ازمنة ما قبل تاریخ ایران، تاریخ ممالکی که دولت هخامنشی از آن تشکیل یافته مصر ـ کلده ـ آشور ـ فلسطین ـ بنی‌اسرائیل ـ لیدی (ذکر اختصاصات جغرافیایی و اصول وقایع تاریخی و تمدن هر مملکت به اختصار احتیاجات جغرافیایی ایران، نژاد ایرانی عقاید زرتشت ـ تاریخ ایران، به روایت مشرق زمین (پیشدادیان و کیان) خیلی به اختصار، دولت ماد ـ دولت هخامنشی، یونان، اختصاصات جغرافیایی ازمنة ماقبل تاریخی دورة همه، یونانیهای آسیا و آتن و اسپارت خیلی به اختصار، جنگهای مدیک، ادبیات و صنایع مستطرفه و حکمت تا زمان اسکندر خیلی به اختصار
مقدونیه: فیلیپ و اسکندر، انقراض دولت هخامنشی و اختلاط تاریخ مشرق و مغرب هلنیسم در مشرق، تجزیه دولت اسکندر، اسکندریه و اهمیت، و خلفاء آن در ایران
ـ ایران سلسله اشکانی و ساسانی (سلاطین بزرگ وقایع مهم، تمدن زمان هر یک از دو سلسله دولت عرب، عربستان و قوم عرب، ظهور اسلام، خلفاء – فتوحات عرب، تمدن اسلامی جزء دولت رم: تبدیل سلطنت رم به جمهوری و ترتیب دولت جمهوری فتوحات زمان جمهوری، تغییرات مهمة داخلی از حیث حقوق و قوانین و عادات اخلاقی تبدیل جمهوری به دولت امپراطوری بزرگ، ترتیب دولت امپراطوری و تمدن و عقاید و اخلاق در زمان امپراطوری، تغییرات مهم در اواخر دولت رم استیلای ژرمنها انقراض رم غربی
ایران: سلسله‌های بزرگی که از تجزیه دولت عرب تشکیل یافته ـ آداب و اخلاق و تمدن و زبان و ادبیات و رجال بزرگ ایران قبل از مغول ـ استیلاء مغول و خرابی ایشان، سلاطین بزرگ مغول استیلاء تیمور و سلسلة تیموریان به اختصار.
اروپا: تشکیل دولت شارلمانی و تنزل آن ـ ملوک‌الطوایف و ترتیب شوالری خیلی به اختصار قدرت پاپ، تشکیل دولت امپراطوری آلمان و سائر دول مهمة اروپا، جنگهای صلیبی و اثر آن در تمدن اروپا به اختصار، اکتشافات و اختراعات بزرگ (فن چاپ، قطب‌نما، با روط و غیره) انقراض رم شرقی و ختم قرون وسطی و نشر معارف یونانی در اروپا ـ اکتشافات جغرافیایی (کشف راه هندوستان از مشرق) کشف امریکا مسافرت ماژلان ـ تشکیل دولت اسپانی و اخراج اعراب از اندلس خیلی به اختصار ـ تجدید ادبی و صنعتی ظهور مذهب پرتستان
– ایران فترت بین تیموریان و صفویه سلسله صفویه و تاسیس این سلسله شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول وقایع مهمه با ذکر اسم سلاطین و تمدن صفوی فتنه افغان، نادرشاه، کریمخان زند، سلسله قاجاریه با جمال سلسله پهلوی
اروپا: ترتیب مرکزیت و قوت دولت فرانسه، تاسیس دولت روس (پطرکبیر و کاترین دوم) تاسیس دولت روس، جنگ استقلال اتازونی و ترتیب کلینهای اروپایی در قرون جدید و تصرف هندوستان ـ علوم و ادبیات ـ شورش فرانسه و امپراطوری ناپلئون و کنگره وینه و تغییرات بزرگ دول اروپا در مائة نوزدهم بطور اجمالی ژاپن و چین و مسئله شرق اقصی، جنگ بین‌المللی و نتایج آن.
در تدریس تاریخ معلم باید رعایت بی‌طرفی را کاملاً نسبت به خودی و بیگانه بنماید و فقط حقایق را بیان کرده و احساسات شخصی را در ذکر حوادث مداخله ندهد. برای قضاوت افکار و احساسات مردم هر عصر باید وقایع اشخاص را از روزنه چشم مردم همان عصر ببیند. در موقع تدریس باید از شرح و بسط زیاد احتراز کرده و فقط به ذکر وقایع اکتفا نمود. در ضمن بیان واقعات تاریخی باید مدلل داشت چه پیش‌آمدها باعث ترقی و تعالی یک مملکت و یک قوس گردیده و چه معایبی موجد انحطاط و تنزل شده است. به تاریخ تمدن توجه خاص باید داشت و جنگها را باید بطور مختصر بیان کرد. در ضمن درس، نقشه‌های تاریخی بکار برد. حتی‌المقدور آثار ملی را ارائه داد. اهمیت تصاویر و نقشجات را در تدریس تاریخ بیان کرده و مدلل دارند که در مدارس ابتدایی مخصوصا تدریس تاریخ با تصاویر بیشتر مورد دقت و فهم محصلین واقع می‌شود.
در هر موقع که اقتضاء کند معلم باید اصول اخلاقی را از درس تاریخ استخراج کرده و به محصلین بفهماند که تاریخ بی‌غرضترین و دائمی‌ترین قاضی اعمال بشر است و بواسطة تغییر اوضاع حکومتها و انقلابات تدریجی عالم است که نوع بشر خود را از زیر فشار ظلم و ستم رقیت خلاص نموده بطرف آزادی و مساوات و اصلاح امور اقتصادی سیرکرده و راه تکامل می‌پیماید.
علم‌النفس از لحاظ تربیت
تعریف علم‌النفس ـ فایده علم‌النفس در تعلیم و تربیت ـ کیفیات نفسانی ـ وجدان با شعور، درجات وجدان صریحه ـ ضعیفه و مغفوله، وجدانیات مغفوله و تربیت اولیه ـ مناسبات و اهمیت آنها طریقة علم‌النفس، مشاهدة تجربه و اقسام آنها.
عاقله:
1ـ احساس و ادراک حسی، حواس ظاهره ـ خطای حس ـ تربیت حواس
۲ـ حافظه و مراحل آن: حفظ و ذکر و تشخیص و تهدید ـ اقسام حافظه و رعایت آنها در تعلیم و تربیت، تربیت حافظه
۳ـ تداعی معانی ـ تداعی بواسطه مجاورت، بواسطه مشابهت، بواسطة تضاد اهمیت تداعی و معانی
۴ـ متخیله: ابتکار در علوم، در صنایع و در ادبیات؛ متخلیه اطفال، میل طبیعی اطفال به قصص و حکایات؛ استفاده از این میل طبیعی در تعلیم و تربیت، تربیت متخلیه اطفال
۵ـ دقت یا انتباه؛ وسائل تحریک دقت و بادوام ساختن آن
۶ـ تجرید و تعمیم، تشکیل مفاهیم کلیه و الفاظ، انتزاع و تعمیم از لحاظ تعلیم و تربیت
۷ـ حکم، عقیده و ایمان، شک و یقین، ایجاد روح انتقاد (بمعنی صحیح) در اطفال
۸ـ استدلال ـ قیاس و استقراء ـ اهمیت هر یک از آنها، اشکال و قواعد قیاس خیلی به اختصار بطوری که از این قسمت منطق بقدر ضرورت آگاه شوند.
۹ـ زبان، فکر و انشاء تاثیر الفاظ در معانی و تاثیر معانی در الفاظ
منفعله:
1ـ لذت و الم ـ عواطف و اقسام آن، ترس و کم‌روئی و خشم در اطفال، وسائل معارفه به آنها
2ـ تمایلات شخصی ـ احتیاجات جسمانی: تغذیه ـ تنفس ـ احتیاج به حرکت (بازیهای اطفال)، احتیاجات روحانی: حس تملک ـ استقلال‌خواهی؛ حب ذات
3ـ تمایلات اجتماعی ـ رحم و شفقت ـ عشق و محبت (نسبت به نزدیکان و به هموطنان و به نوعان)
4ـ میلهای عالی ـ کنجکاوی و حق‌جویی ـ حس زیبایی، خیر دوستی، حس مذهبی تربیت تمایلات عالیه
فاعله:
1ـ حرکت و اقسام آن ـ غریزی ـ عادی و ارادی
2ـ غریزه و صفات آن
3ـ عادت ـ عادات جسمانی ـ عادات عقلانی و عادات اخلاقی ـ کیفیت، تکوین عادت، تاثیر عادت در زندگانی، عادت از حیثی مانع بزرگ و از حیث دیگر عامل مهم ترقی است.
4ـ اراده و تحقیق در باب آن، تاثیر اراده در پندار و گفتار رفتار ـ تربیت اراده
5ـ خصلت و اقسام آن، تربیت خصلت
شخصیت:
تعریف شخصیت ـ امراض شخصیت ـ انحرافات دماغی اطفال و وسائل معارضه با آنها.
تبصره تدریس- باید همه متوجه باشد به این که مستعمین از این تعلیمات باید استفاده برای تعلیم شاگردان خود بکنند و مقصود این نیست که این چیزها را به شاگردان مدارس ابتدایی بیاموزند.
حساب و هندسه و جبر
۱ـ حساب:
شمار اعمال اصلیه ـ متعلقات ضرب و تقسیم ـ قابلیت تقسیم اعداد اول و تجزیه، بزرگترین عاد مشترک و کوچکترین مضرب مشترک به وسیله تجزیه کسور متعارفه و اعشاری ـ اعمال در آنها ـ تبدیل کسور متعارفه باعشار و بالعکس ـ مقیاسات ایران و سلسلة متری ـ نسبت و تناسب ـ اربعه متناسبه، مفرد و مرکب، قاعده، تحویل به واحد ربح مفر و تنزیل تجارتی ـ قواعد تجارتی ـ محاسبة ربح ـ تسهیم به نسبت و مشارکت ـ اختلاط و امتزاج ـ جذر و کعب به اختصار ـ خطائن ـ عنصری از دفترداری ساده
۲ـ جبر:
استعمال حروف در نمایش کمیات و مقادیر ـ اعمال جبری و مقادیر ـ منفیه ـ حل معادله یک مجهولی و دو مجهولی درجه اول ـ تحویل مسائل حسابیه به معادله و حل آنها ـ رادیکالهای درجه دوم ،حل معادله یک مجهولی درجه دوم ،حل مسائل ،تعریف مختصات نقطه نسبت به دور محور و اطلاعات ساده ازگرافیک (نمایش هندسی)
۳ـ هندسه:
خواص خط مستقیم ـ جمع و تفریق قطعات ـ خط منحنی و تعریف دایره؛ تعریف مکان هندسی به وسیله دایره، زاویه مستقیم محیط دایره، اقسام زوایا، احکام مثلث زوایای مثلث و کثیرالاضلاع، احکام مثلث متساوی‌الساقین و فوائد علمی آنها از قبیل اخراج عمود و تنصیف خط و غیره، احکام خطوط متوازیه و متوازی‌الاضلاع و اقسام آن؛ احکام دایره، احکام راجعه بخط مستقیم و دایره، قاطع و مماس، مماس مشترک بر دو دایره، مسائل ترسیمی خطوس متناسبه قضیه طالس، مثلثات متشابهه و خواص مثلث قائم‌الزاویه، خواص منصف‌الزوایای مثلث، شرط تشابه دو کثیرالاضلات برسم واسطة هندسی: تقسیم به نسبت ذات وسط و طرفین کثیرالاضلاع‌های منتظم و محاط نمودن آنها در دایره خواص کثیرالاضلاع‌های منتظم، طول محیط دایره، نسبت محیط به قطر و محاسبة آن، مساحت اشکال مسطحه، صفحه و خط مستقیم در فضا با اوضاع نسبی صفحه و خط در فضا، عمود و مایل قضیه عمود، فرجه و اندازه آن به خواص در فضا؛ اوضاع نسبی صفحه و خط در فضا، عمود و مایل قضیه عمود؛ فرجه و اندازة آن؛ خواص اصلی کنج، اجسام کثیرالوجوه منشور و هرم؛ مخروط و استوانه، کره، محاسبه حجم اجسام
مقصود عمده از تدریس حساب آموختن محاسبه است. ابتدا لازم است که در تدریس چهار عمل اصلی دقت کافی بعمل آید و بیشتر برای مسائل عملی که در زندگانی محتاج‌الیه است بپردازند. در سایر مواد مراعات اختصار نموده فقط اصول را گوشزد نمایند. لیکن قاعده تحویل به واحد مستثنی است و باید تمام مسائل و مرابحه با این قاعده حل شود به قسمی که اعمال قاعده برای متعلم سهل گردد و در حل مسائل عاجز نماند.
مسائلی که در جبر طرف اعتنا واقع می‌شود از این قرار است:
اولاً: دقت کامل در فهماندن کیفیت استعمال حروف در نمایش مقادیر به قسمی که متعلم بتواند هر قانونی که به عبارت معمولی راجع به مقادیر ادا شود به عبارت جبری تعبیر کند.
ثانیاً: دقت در تمیز کمیات مثبته و منفیه و موارد استعمال آن
ثالثاً: حل مسائل حسابیه به وسیله معادلات مخصوصا در فهماندن طریقه تحویل مسائله به معادله دقت شود.
در هندسه نیز جنبه عملی بیشتر مراعات می‌شود و لهذا باید وسیله ترسیمات و محاسبات عدیده متعلم را به تمرین عادت دهند.
در هندسه فضایی نیز نهایت اختصار را مراعات کنند.