هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۴۲/۵/۱۲ بنا بر پیشنهاد شماره – وزارت دادگستری تصویبنامه قانونی راجع به تشکیل خانه انصاف را بشرح زیر تصویب نمودند:
فصل اول
طرز تشکیل خانه انصاف
ماده ۱) بمنظور رسیدگی و حل و فصل اختلافات میان ساکنان بومی روستاها وزارت دادگستری مکلف است بتدریج و با اعلام قبلی در هر یک از دهات کشور شورائی بنام خانه انصاف تشکیل دهد.
ماده ۲) خانه انصاف مرکب از پنج نفر از معتمدان محل است که از طرف ساکنان ده برای مدت سه سال انتخاب خواهند شد سه نفر از اعضاء خانه انصاف اعضاء اصلی و دو نفر دیگر اعضاء علی البدل میباشند.
ماده ۳) انتخاب کنندگان باید دارای شرایط زیر باشند:
۱) داشتن حداقل بیست سال سن
۲) اقامت در محل
۳) نداشتن سابقه محکومیت کیفری.
۴) دارا بودن اهلیت قانونی.
ماده ۴) شرایط انتخاب شوندگان بقرار زیر است:
۱) متدین به دیانت اسلام.
۲) داشتن لااقل ۳۵ سال سن.
۳) معروفیت به دیانت و صحت عمل و امانت.
۴) مجرد نباشند.
۵) داشتن سایر شرایط مقرر در ماده سوم.
ماده ۵) انتخابات اعضاء خانه انصاف بوسیله بخشدار با همکاری دو نفر از معتمدان محل به انتخاب رئیس دادگاه بخش و تحت نظارت رئیس دادگاه انجام میگیرد. ترتیب انجام انتخابات و تشخیص حائزین اکثریت بموجب آئین نامه ای که وزارتخانه های دادگستری و کشور تنظیم مینمایند معین خواهد شد.
ماده ۶) پس از خاتمه انتخابات بخشدار کسانی را که برای عضویت خانه انصاف انتخاب شده اند به رئیس دادگاه بخش محل معرفی مینماید و رئیس دادگاه در صورت احراز صحت انتخابات معرفی نامه اعضاء خانه انصاف را صادر و بآنان تسلیم خواهد کرد.
ماده ۷) اعضاء خانه انصاف در اولین جلسه از بین خود یکنفر را برای ریاست و دو نفر را برای عضویت اصلی و دو نفر دیگر را برای عضویت علی البدل معین مینماید.در انتخابات اعضاء اصلی کسانی که دارای سواد هستند اولویت خواهند داشت و در صورتی که هیچیک از اعضاء دارای سواد نباشند یکنفر دیگر از معتمدان محل را که دارای سواد باشد برای عضویت اصلی خانه انصاف انتخاب مینمایند. در این صورت شخصی که رأی کمتری داشته سمت عضویت علی البدل را خواهد داشت اعضاء علی البدل در صورت غیبت و یا معذوریت اعضاء اصلی بجای آنان انجام وظیفه خواهند نمود.
ماده ۸) عضویت در خانه انصاف افتخاری و مجانی است.
ماده ۹) در صورت مشاهده بی نظمی و تقصیر در انجام وظایفی که به عهده خانه انصاف محول گردیده است وزارت دادگستری میتواند هر یک از آنها را منحل یا عضو متخلف را از سمت خود برکنار نماید در صورت انحلال انتخابات خانه انصاف باید منتهی ظرف یک ماه پس از انحلال بعمل آید.
در صورت برکناری یا فوت یا استعفاء یکی از اعضاء خانه انصاف چنانچه بیشتر از ششماه به تجدید انتخابات باقی مانده باشد عضو جدید از بین ساکنان ده که واجد شرایط باشند بر طبق مقررات مربوطه انتخاب خواهد شد.
فصل دوم ـ وظایف و صلاحیت خانه انصاف
ماده ۱۰) در کلیه اختلافات و دعاوی بین ساکنان ده خانه انصاف سعی میکند که اختلافات را به صلح و سازش خاتمه دهد.
ماده ۱۱) در دعاوی مدنی صلاحیت خانه انصاف محدود به موارد زیر است:
۱) رسیدگی به دعاوی مالی ـ به استثنای دعاوی راجع به مالکیت اراضی و ابنیه و موقوفات ـ در صورتی که خواسته دعوی پیش از مبلغ پنجهزار ریال نباشد.
۲ ـ رسیدگی بدعوی تصرف عدوانی و رفع مزاحمت و ممانعت از حق ولی رأی خانه انصاف در این مورد تأثیری در تشخیص مالکیت اصحاب دعوی نخواهد داشت.
تبصره ـ در مواردی که دعوی تصرف عدوانی مربوط به اراضی مورد اختلاف دو یا چند ده باشد خانه انصاف صلاحیت رسیدگی نخواهد داشت.
ماده ۱۲) در دعوی تصرف عدوانی و رفع مزاحمت و ممانعت از حق چنانچه خانه انصاف شکایت را صحیح تشخیص دهد دستور لازم بر رفع مزاحمت و ممانعت و اعاده تصرف صادر مینماید و کدخدای ده مکلف است فوراً دستور را اجراء نماید و کدخدا میتواند از مأمورین انتظامی استمداد نماید.
ذینفع میتواند ظرف مدت یکماه پس از ابلاغ از دستور خانه انصاف بدادگاه بخش محل شکایت نماید و در این صورت چنانچه دادگاه شکایت را وارد تشخیص دهد دستور مزبور را الغاء کرده و طبق مقررات قانونی بموضوع رسیدگی و حکم صادر مینماید رأی دادگاه بخش قطعی است.
ماده ۱۳) در مورد صغار و سایر محجورین و غایب مفقودالاثر خانه انصاف مکلف است مادام که از طرف مراجع قضائی ترتیب اداره اموال آنان داده نشده اقداماتی را که برای حفظ دارائی اشخاص مذکور لازم میداند بعمل آورد مراتب را فوراً برئیس دادگاه بخش محل اعلام و طرقی را که برای حفظ منافع آنان مفید تشخیص دهد پیشنهاد مینماید.
ماده ۱۴) در امور جزائی صلاحیت خانه انصاف بشرح زیر است.
۱) رسیدگی و صدور حکم در امور خلافی.
در امور خلافی مجازات متخلف غرامت از پنجاه الی دویست ریال خواهد بود.
۲) مراقبت در حفظ آثار جرم.
۳) جلوگیری از فرار مجرمین در جنایات مهمه از قبیل قتل و سرقت و ایجاد حریق و ضرب و جرح شدید و امثال آن و اعلام فوری مراتب بنزدیکترین مرجع قضائی یا انتظامی در مواردیکه متهم از ساکنان بومی روستاها بوده و جرم مشهود باشد.
در موارد مزبور کدخدای ده مکلف است تصمیمات خانه انصاف را راجع بجلوگیری از فرار مجرمین اجراء نماید و بلافاصله موضوع را به نزدیکترین مرجع قضائی و یا انتظامی گزارش داده و مجرم را معرفی و تحویل دهد.
ماده ۱۵) رسیدگی بدعوی در خانه انصاف بدین ترتیب است که بدواً شاکی شکایت خود را کتباً یا شفاهاً نزد سپاهی دانش مقیم محل عنوان میکند مأمور مزبور شرح شکایت و توضیحات شاکی را در پرونده قید کرده و سپس بهرترتیب که مقتضی بداند طرف دعوی را احضار و شکایت شاکی را باو اعلام و تفهیم می نماید و اظهارات و مدافعات او را نیز در پرونده قید و سپس پرونده را برای رسیدگی به خانه انصاف ارسال میدارد.
ماده ۱۶) در جلسه رسیدگی بنا بدعوت خانه انصاف مأمور سپاه دانش حضور یافته و اوراق پرونده را قرائت کرده و خلاصه جریان رسیدگی و اظهارات طرفین و تصمیمات خانه انصاف را در پرونده ثبت مینماید.
ماده ۱۷ – در صورت غیبت یا معذوریت و یا بهر جهتی که استفاده از سپاهی دانش برای انجام خدماتی که طبق تصویبنامه قانونی بعهده دارند میسر نباشد رئیس دادگاه محل میتواند وظائف مزبور را باموزگار یا بهر یک از اعضاء خانه انصاف و یا کدخدا و یا شخص مورد اعتمادی محول نماید.
ماده ۱۸ ـ در صورتی که اعضاء خانه انصاف و یا طرفین دعوی قرابت نسبی یا سببی تا درجه دوم داشته باشند و همچنین در صورتی که اعضاء مزبور طرف دعوی باشند نمیتوانند در رسیدگی شرکت نمایند.
درجات قرابت و موارد رد را رئیس دادگاه محل برحسب دستورالعملی که میدهد برای خانه انصاف تشریح خواهد نمود در موارد رد عضو علی‌البدل در رسیدگی شرکت خواهد نمود و در صورتی که اکثریت اعضاء مردود باشند رئیس خانه انصاف بنظر خود دو نفر از اشخاص مورد اعتماد را برای شرکت در رسیدگی دعوت خواهد نمود.
ماده ۱۹ ـ اگر دعوی مربوط بساکنان دو یا چند ده باشد خانه انصاف هر ده از بین خود یکنفر نماینده معین مینماید سپس نمایندگان مزبور از خانه انصاف نزدیکترین دهی که دعوی متوجه ساکنین آن نیست درخواست مینماید که یکنفر نماینده برای شرکت در رسیدگی معین نماید.
نمایندگان مزبور از بین خود یک نفر را برای ریاست خانه انصاف انتخاب و سپس بدعوی رسیدگی و رای صادر مینمایند.
ماده ۲۰ ـ رسیدگی بدعوی در خانه انصاف مجانی است و تابع تشریفات آئین دادرسی نیست و خانه انصاف میتواند بهر طریقی که مقتضی بداند طرفین دعوی را احضار و اظهارات و مدافعات آنان را استماع کرده و هرگونه تحقیقی را که لازم بداند مانند استماع گواهی گواهان و معاینه محل و جلب نظر خبره مورد اعتماد بعمل آورده و یا انجام آنرا بیکی از اعضاء خود محول نماید.
عدم حضور اصحاب دعوی با اطلاع از وقت جلسه مانع رسیدگی و صدور حکم نخواهد بود مگر آنکه طرف غائب عذر موجهی برای عدم حضور داشته باشد.
ماده ۲۱ ـ جلسات خانه انصاف در یکی از امکنه عمومی ده مانند مسجد و یا مدرسه و یا هر محل دیگری که رئیس خانه انصاف مقتضی تشخیص دهد در مواقع لزوم تشکیل خواهد یافت.
ماده ۲۲ ـ خانه انصاف میتواند انجام تحقیقات مذکور در ماده ۲۰ و اموری را که مربوط بتهیه مقدمات رسیدگی و مرتب کردن دلائل مستندات رأی است برای تنظیم بیکی از اعضاء خود محول نماید و همچنین وظائف خانه انصاف را در حفظ آثار جرم و محافظت اموال صغار و محجورین بیکی از اعضاء خود محول کند.
ماده ۲۳ ـ در موقع صدور رأی خانه انصاف باید بدلائل دعوی و مدافعات طرفین و نتیجه تحقیقات توجه نموده و سپس با رعایت مقتضیات عدالت و انصاف و عرف و عادت محل بطور کدخدا منشی در حل و فصل دعوی و صدور رأی اقدام نماید رأی خانه انصاف در هر حال حضوری محسوب و اکثریت آراءِ مناط اعتبار است.
ماده ۲۴ ـ پس از صدور رای از طرف خانه انصاف مأمور سپاه دانش یا قائم مقام او طبق ماده ۱۷ رأی را در پرونده ثبت نموده و بامضاء یا مهر اعضاء میرساند و سپس بهر طریقی که مقتضی بداند رأی را بطرفین دعوی ابلاغ و تفهیم مینماید و چنانچه اظهاراتی داشته باشند در پرونده ثبت نموده و سپس کلیه اوراق پرونده را بدادگاه بخش محل ارسال میدارد.
ماده ۲۵ ـ پس از وصول پرونده بدادگاه در صورتی که رئیس دادگاه رأی را از لحاظ صلاحیت و رعایت سایر مقررات مذکور در این تصویب نامه قانونی صحیح تشخیص دهد به درخواست ذینفع دستور اجراء آنرا صادر و عملیات اجرائی را بمتصدی اجراء دادگاه یا کد خدای محل یا هر یک از اعضاء خانه انصاف که مقتضی بداند محول کرده و تعلیمات لازمه را در نحو اجرا حکم خواهد داد و در غیر این صورت پس از رسیدگی رأی خانه انصاف را فسخ کرده و به درخواست ذینفع طبق مقررات قانونی اقدام برسیدگی مینماید و رأی دادگاه بخش داین موارد قطعی است.
ماده ۲۶ ـ بمنظور آشنا کردن اعضاء خانه انصاف به پاره ای از اصول قضائی که برای اجرای صحیح مقررات این تصویبنامه قانونی ضرورت دارد رئیس دادگاه بخش محل با تشکیل جلسات بحث و تعلیم و یا عزیمت بمحل تشکیل خانه انصاف و یا بهر طریقی دیگر که مقتضی بداند راهنمائی های لازم را بعمل آورده و تعلیمات قانونی میدهد اعضاء خانه انصاف نیز میتوانند مشکلات قانونی را از رئیس دادگاه بخش محل استعلام نمایند.
ماده ۲۷ ـ آیین‌نامه های لازم برای اجرای مقررات این تصویب نامه قانونی وزارت دادگستری تنظیم کرده و بموقع اجرا خواهد گذاشت.
ماده ۲۸ ـ دعاوی که در صلاحیت خانه انصاف است چنانچه قبل از تشکیل خانه انصاف طرح شده باشد کماکان در مرجعی که قبلا صالح بوده است جریان خواهد داشت.
ماده ۲۹ ـ در مورد کلیه مسائلی که بموجب مقررات اصلاحات ارضی تعیین تکلیف شده همان مقررات عمل خواهد شد و رسیدگی به موضوعات مزبور از صلاحیت خانه انصاف خارج خواهد بود.
ماده ۳۰ ـ وزارت دادگستری مامور اجراء این تصویب نامه قانونی می باشد و مکلف است پس از افتتاح مجلسین لایحه آن را بمجلس تقدیم نماید.
از طرف نخست وزیر