ماده ۱) بمنظور رسیدگی و حل و فصل اختلافات میان ساکنان روستاها وزارت دادگستری بتدریج و با اعلام قبلی شورائی بنام خانه انصاف برای یک یا چند ده تشکیل میدهد.
تبصره – وزارت دادگستری میتواند در حوزه‌هائی که مقتضی بداند بتشکیل خانه انصاف سیار مبادرت نماید. طرز تشکیل و طریقه اجرای احکام خانه انصاف سیار بموجب آیین‌نامه‌ایست که از طرف وزارت دادگستری تهیه میشود.
ماده ۲) شورای مذکور در ماده یک مرکب از پنج نفر از معتمدان محل است که از طرف ساکنان حوزه خانه انصاف برای مدت سه سال انتخاب خواهند شد. سه نفر از اعضاء خانه انصاف اعضاء اصلی و دو نفر دیگر اعضاء علی‌البدل میباشند.
ماده ۳) انتخاب‌کنندگان باید دارای شرایط زیر باشند:
1 – تابعیت ایران
2 – داشتن لااقل بیست سال تمام سن
3 – اقامت در محل
4 – نداشتن سابقه محکومیت کیفری موثر
5 – دارا بودن اهلیت قانونی.
ماده ۴) شرایط انتخاب شوندگان بقرار زیر است:
1 – داشتن لااقل ۳۵ سال تمام سن
2 – معروفیت به دیانت و صحت عمل و امانت
3 – متاهل بودن
4 – داشتن سایر شرایط مقرر در ماده سوم.
تبصره – کدخدا حق انتخاب شدن در خانه انصاف را ندارد مگر از سمت کدخدائی استعفا نماید.
ماده ۵) امر انتخابات خانه انصاف بوسیله بخشدار با همکاری دو نفر از معتمدان محل بتعیین رئیس دادگاه بخش و تحت نظارت او انجام میگیرد. ترتیب انجام انتخابات و تشخیص حائزین اکثریت بموجب آئین‌نامه‌ای که وزارتخانه‌های دادگستری و کشور تنظیم مینمایند معین خواهد شد.
ماده ۶ – پس از خاتمه انتخابات بخشدار کسانی را که برای عضویت خانه انصاف انتخاب شده‌اند به رئیس دادگاه بخش محل معرفی مینماید و رئیس دادگاه در صورت احراز صحت انتخابات اعتبارنامه اعضاء خانه انصاف را صادر و به آنان تسلیم میکند والا انتخابات را باطل و مراتب را با ذکر دلائل بدفتر مرکزی خانه‌های انصاف اعلام میکند.
هرگاه یک یا چند نفر از منتخبین واجد شرایط لازم نباشند رئیس دادگاه اعضاء خانه انصاف را بترتیب از بین حائزین اکثریت تعیین و به آنان اعتبارنامه میدهد و چنانچه بین انتخاب شدگان افراد حائز شرایط به تعداد کافی نباشند رئیس دادگاه انتخابات را فقط برای انتخاب بقیه اعضاء خانه انصاف تجدید مینماید.
ماده ۷) اعضاء خانه انصاف در اولین جلسه از بین یکنفر را برای ریاست و دو نفر را برای عضویت اصلی و دو نفر دیگر را برای عضویت علی البدل معین می نماید در انتخابات اعضاء اصلی کسانی که دارای سواد هستند اولویت خواهند داشت و در صورتی که هیچیک از اعضاء دارای سواد نباشند یکنفر دیگر از معتمدان محل را که دارای سواد باشد برای عضویت اصلی خانه انصاف انتخاب مینمایند. در این صورت شخصی که رای کمتری داشته سمت عضویت علی البدل را خواهد داشت اعضاء علی البدل در صورت غیبت و یا معذوریت اعضاء اصلی بجای آنان انجام وظیفه خواهند نمود.
ماده ۸) عضویت در خانه انصاف افتخاری و مجانی است.
ماده ۹ – در صورت مشاهده بی‌‌نظمی و تقصیر در انجام وظایفی که بعهده خانه انصاف محول گردیده است و یا در صورتی که یک یا چند نفر از اعضاء خانه های انصاف به عللی قادر بانجام وظیفه خود نباشند وزارت دادگستری بر حسب مورد به انحلال خانه انصاف و یا برکناری عضو یا اعضاء مزبور اقدام مینماید. در صورت برکناری و یا فوت و یا استعفاء یک یا چند نفر از اعضاء خانه انصاف، رئیس دادگاه بترتیب از حائزین اکثریت به تکمیل اعضاء خانه انصاف مینماید. هرگاه بین آنان افراد حائز شرایط نباشند و بیش از شش ماه به تجدید انتخابات باقی مانده باشد رئیس دادگاه انتخابات را فقط نسبت به این عده تجدید می نماید.
وظایف و صلاحیت خانه انصاف
ماده ۱۰) در کلیه اختلافات و دعاوی بین ساکنان ده خانه انصاف سعی میکند که اختلافات را به صلح و سازش خاتمه دهد.
ماده ۱۱ – در دعاوی مدنی، صلاحیت خانه انصاف محدود به موارد زیر است:
۱ – رسیدگی به دعاوی مالی (اعم از منقول و غیر منقول) در صورتی که خواسته دعوی بیش از ده هزار ریال نباشد.
۲ – در دعاوی راجع به اموال منقول که خواسته آن تا مبلغ پنجاه هزار ریال باشد به شرط آن که طرفین دعوی کتباً رضایت خود را اعلام داشته باشند.
۳ – دعاوی مربوط به کدورتهای خانوادگی و نفقه زن و اولاد و سایر افراد واجب‌النفقه.
۴ – رسیدگی به دعوی تصرف عدوانی و رفع مزاحمت در حدود ماده یک اصلاحی قانون جلوگیری از تصرف عدوانی و صدور دستور مقتضی. دستور خانه انصاف در این مورد تأثیری در تشخیص مالکیت طرفین دعوی نخواهد داشت.
در مواردی که دعوی مربوط به مالکیت اراضی و ابنیه و موقوفات یا تصرف عدوانی مربوط به اراضی مورد اختلاف بین دو یا چند ده باشد خانه انصاف صلاحیت رسیدگی نخواهد داشت.
ماده ۱۲ – در دعوای تصرف عدوانی و رفع مزاحمت در صورتی که خانه انصاف شکایت را صحیح تشخیص دهد دستور لازم بر رفع مزاحمت و اعاده تصرف صادر مینماید و کدخدای ده یا مأمورین انتظامی به درخواست رئیس خانه انصاف مکلفند فوراً دستور را اجراء نمایند.
کدخدا میتواند از مأمورین انتظامی استمداد نماید. ذینفع میتواند ظرف مدت یک ماه پس از ابلاغ از دستور خانه انصاف بدادگاه بخش محل شکایت نماید و در این صورت چنانچه دادگاه شکایت را وارد تشخیص دهد دستور مزبور را لغو و طبق مقررات قانونی بموضوع رسیدگی و حکم صادر مینماید. رأی دادگاه بخش قطعی است.
ماده ۱۳) در مورد صغار و سایر محجورین و غائب مفقودالاثر خانه انصاف مکلف است مادام که از طرف مراجع قضائی ترتیب اداره اموال آنان داده نشده اقداماتی را که برای حفظ دارائی اشخاص مذکور لازم میداند بعمل آورده مراتب را فورا برئیس دادگاه بخش محل اعلام و طرقی را که برای حفظ منابع آنان مفید تشخیص دهد پیشنهاد نماید.
ماده ۱۴) در امور جزائی، صلاحیت خانه انصاف بشرح زیر است:
۱) رسیدگی و صدور حکم در امور خلافی طبق آئین نامه‌ای که وزارت دادگستری و وزارت کشور با رعایت عرف روستاها با جزای نقدی حداکثر دویست ریال تنظیم خواهند کرد.
۲ – مراقبت در حفظ آثار جرم.
۳ – جلوگیری از فرار متهمین در جرائم مشهود و اعلام فوری مراتب به نزدیکترین مرجع قضائی یا مأمورین انتظامی.
کدخدای ده مکلف است دستور خانه انصاف را برای جلوگیری از فرار متهمین اجراء کرده و بلافاصله موضوع را به نزدیکترین مرجع قضائی یا مأمورین انتظامی گزارش داده، متهم را معرفی و تحویل نماید.
ماده ۱۵) رسیدگی به دعوی در خانه انصاف بدین ترتیب است که بدواً شاکی شکایت خود را کتباً یا شفاهاً نزد سپاهی دانش مقیم محل عنوان میکند. سپاهی دانش شرح شکایت را در پرونده قید کرده و بهر ترتیب مقتضی بداند طرف دعوی را احضار و شکایت شاکی را به او اعلام و تفهیم مینماید و پاسخ او را نیز در پرونده قید و پرونده را برای رسیدگی به خانه انصاف ارسال میدارد.
ماده ۱۶) در جلسه رسیدگی بنا به دعوت خانه انصاف سپاهی دانش حضور یافته و اوراق پرونده را قرائت کرده و خلاصه جریان رسیدگی و اظهارات طرفین و تصمیمات خانه انصاف را در پرونده ثبت مینماید.
ماده ۱۷) در صورت غیبت یا معذوریت و یا بهر جهتی که استفاده از سپاهی دانش میسر نباشد رئیس دادگاه بخش محل میتواند وظائف او را به آموزگار یا به هر یک از اعضاء خانه انصاف و یا کدخدا و یا شخص مورد اعتمادی محول نماید.
ماده ۱۸) هر گاه یکی از اعضاء خانه انصاف با طرفین دعوی قرابت نسبی و یا سببی از موارد رد داشته باشد و مورد ایراد واقع شود و همچنین در صورتی که یکی از اعضاء مزبور طرف دعوی باشد نمیتواند در رسیدگی شرکت نماید. در این صورت عضو علی‌البدل در رسیدگی شرکت خواهد کرد و اگر اکثریت اعضاء مردود باشند رئیس یا عضو خانه انصاف که مردود نباشد بنظر خود یک یا دو نفر از افراد مورد اعتماد محل را برای شرکت در رسیدگی دعوت خواهد نمود.
ماده ۱۹) اگر دعوی مربوط به ساکنان دو یا چند حوزه خانه انصاف باشد خانه انصاف هر حوزه از بین خود یک نفر نماینده معین مینماید. نمایندگان مزبور از خانه انصاف نزدیکترین حوزه‌ای که دعوی متوجه ساکنین آن نیست درخواست مینماید که یک نفر نماینده برای شرکت در رسیدگی معین نماید. نمایندگان مزبور از بین خود یک نفر را برای ریاست خانه انصاف انتخاب و بدعوی رسیدگی و رای صادر مینمایند در مورد این ماده ترتیب تشکیل خانه انصاف از طرف رئیس دادگاه بخش مربوطه داده خواهد شد.
ماده ۲۰) رسیدگی بدعوی در خانه انصاف مجانی است و تابع تشریفات آئین دادرسی نیست و خانه انصاف میتواند بهر طریقی که مقتضی بداند طرفین دعوی را احضار و اظهارات و مدافعات آنان را استماع کرده و هر گونه تحقیقی را که لازم بداند مانند استماع گواهی گواهان و معاینه محل و جلب نظر خبره مورد اعتماد بعمل آورده و یا انجام آن را بیکی از اعضاء خود محول نمایند. عدم حضور اصحاب دعوی با اطلاع از وقت جلسه مانع رسیدگی و صدور حکم نخواهد بود مگر آنکه طرف غائب عذر موجهی برای عدم حضور داشته باشد.
ماده ۲۱) جلسات خانه انصاف در یکی از امکنه عمومی ده مانند مسجد یا مدرسه یا تکیه یا محل دیگری که رئیس خانه انصاف مقتضی تشخیص دهد در موقع لزوم تشکیل خواهد یافت.
ماده ۲۲) خانه انصاف میتواند انجام تحقیقات مذکور در ماده ۲۰ و اموری را که مربوط به تهیه مقدمات رسیدگی و مرتب کردن دلائل و مستندات رای است برای تنظیم به یکی از اعضاء خود محول نماید و همچنین وظائف خانه انصاف را در حفظ آثار جرم و محافظت اموال صغار و محجورین بیکی از اعضاء خود محول کند.
ماده ۲۳) در موقع صدور رای خانه انصاف باید بدلائل دعوی و مدافعات طرفین و نتیجه تحقیقات توجه نموده و با رعایت مقتضیات عدالت و انصاف و عرف و عادت محل بطور کدخدا منشی در حل و فصل دعوی و صدور رای اقدام نماید. رای خانه انصاف در هر حال حضوری محسوب و اکثریت آراء مناط اعتبار است.
ماده ۲۴) پس از صدور رای از طرف خانه انصاف مامور سپاه دانش یا قائم‌مقام او طبق ماده ۱۷ رای را در ورقه‌ای ثبت نموده و به امضاء یا مهر اعضاء میرساند و به هر طریقی که مقتضی بداند رای را بطرفین دعوی ابلاغ و تفهیم مینماید و چنانچه اظهاراتی داشته باشند ثبت نموده و کلیه اوراق را بدادگاه بخش محل ارسال میدارد.
ماده ۲۵ – پس از وصول اوراق بدادگاه در صورتی که رئیس دادگاه رأی را از لحاظ صلاحیت و رعایت سایر مقررات مذکور در این قانون صحیح تشخیص دهد به درخواست ذینفع دستور اجراء آن را صادر و عملیات اجرایی را به متصدی اجراء دادگاه یا کدخدای محل یا هر یک از مأمورین انتظامی که مقتضی بداند محول کرده و تعلیمات لازم را در نحوه اجراء حکم خواهد داد و در غیر این صورت پس از رسیدگی رأی خانه انصاف را فسخ کرده و به درخواست ذینفع طبق مقررات قانونی اقدام به رسیدگی مینماید و رأی دادگاه بخش در این مورد قطعی است.
تبصره – رعایت مقررات و تشریفات اجراء احکام در مورد احکام مدنی خانه انصاف جز در مورد مستثنیات دین الزامی نیست و هزینه‌های اجرائی نیز وصول نخواهد شد.
ماده ۲۶) دعاوی که در صلاحیت خانه انصاف است چنانچه قبل از تشکیل خانه انصاف طرح شده باشد کماکان در مرجعی که قبلا صالح بوده است جریان خواهد داشت.
ماده ۲۷) در مورد کلیه مسائلی که بموجب مقررات اصلاحات ارضی تعیین تکلیف شده همان مقررات عمل خواهد شد و رسیدگی به موضوعات مزبور از صلاحیت خانه انصاف خارج است.
ماده ۲۸) آئین‌نامه‌های لازم برای اجرای مقررات این قانون را وزارت دادگستری تنظیم کرده و بموقع اجرا خواهد گذاشت.
ماده ۲۹) دولت مأمور اجرای این قانون است.
قانون بالا که مشتمل بر بیست و نه ماده و یک تبصره است در جلسه روز ۱شنبه بیست و دوم فروردین ماه ۱۳۴۴ به تصویب مجلس شورای ملی رسیده بود در جلسه روز شنبه ۱۸ اردیبهشت ماه ۱۳۴۴ شمسی به تصویب مجلس سنا رسید.
رئیس مجلس سنا – مهندس شریف امامی