آیین‌نامه شماره یک
ماده ۱ – وزارت فرهنگ از لحاظ اجرای آموزش و پرورش اجباری کشور را به حوزه‌هائی چند تقسیم میکند. هر یک از این حوزه‌ها شامل یک شهرستان درجه اول یا دوم یا سوم و یک یا چند قصبه و عده‌ای دهستان میباشد.
ماده ۲ – وزارت فرهنگ باید بوسیله اداره کل آمار و ادارات فرهنگ شهرستانها و بازرسان سیار خود و بوسائل دیگر اطلاعات زیر را در باره هر یک از حوزه‌های مذکور در ماده (۱) تحصیل و در جدول مخصوص یادداشت نماید:
1 – جمعیت هر حوزه با تفکیک مرکز شهرستان و قصبات و دهستانهای مربوط و همچنین عده تقریبی کودکانی که در سنین تحصیلات ابتدایی میباشند.
2 – عده دبستانهای لازم برای هر یک از حوزه‌ها با تفکیک شهرستان و قصبات و دهستانها و همچنین عده مدیر و آموزگار و خدمتگزار هر یک از دبستانها.
تبصره – در صورتی که دهستانی دارای عده کافی دانش‌آموز برای تشکیل یک دبستان نباشد برای چند دهستان مجاور یک دبستان در نظر گرفته میشود و در صورتی که دهستانهای مزبور به یکدیگر نزدیک نباشد ممکن است برای چند دهستان یک دبستان سیار در نظر گرفته شود و برای نقاطی که عده دانش‌آموزان دبستان کم میباشد ممکن است یک آموزگار عهده‌دار تدریس چند کلاس شود و یا علاوه بر آموزگاری اداره امور دبستان نیز به او سپرده شود.
مقررات راجع به دبستانهای سیار و طرز عمل آنها و همچنین شرایط تعداد آموزگاران هر دبستان با رعایت تناسب عده دانش‌آموزان بر طبق آئین‌نامه‌ای خواهد بود که به تصویب شورای عالی فرهنگ رسیده باشد.
ماده ۳ – آموزگاران کشور باید عموماً فارغ‌التحصیل دانشسرای مقدماتی باشند ولی مادام که تهیه آموزگار فارغ‌التحصیل دانشسرای مقدماتی به اندازه کافی میسر نیست هر یک از حوزه‌های آموزش و پرورش اجباری باید بترتیب کمک‌آموزگار نیز بپردازند. اقداماتی که حوزه‌های مزبور خواهند کرد بدین قرار است:
۱ – در شهرستانهای درجه اول که دارای دانشسرای مقدماتی و دبیرستان کامل میباشد کلاسهای کمک‌آموزگاری به تناسب استعداد و احتیاج محل تأسیس میگردد و دانشسرای مقدماتی آن محل لااقل یک ثلث بیشتر از سابق در سال اول دانش‌آموز میپذیرد.
۲ – در شهرستانهای درجه دوم که دارای دبستان شش کلاسه کامل و دبیرستان سه ساله یا پنج ساله میباشند کلاسهای کمک آموزگاری دائر میگردد و در صورتی که مقتضی باشد دانشسرای مقدماتی نیز تأسیس میشود یا به داوطلبان آموزگاری که دوره سه ساله متوسطه را دیده و دارای استعداد کافی باشند مساعدت میشود تا خود را به دانشسرای مقدماتی شهرستانهای درجه اول برسانند.
۳ – در شهرستانهای درجه سوم که دارای دبستان شش کلاسه میباشند فقط به تأسیس کلاسهای کمک‌آموزگاری مبادرت میشود.
تبصره – کسانیکه از کلاسهای کمک‌آموزگاری و از دانشسرای مقدماتی یک شهرستان فارغ‌التحصیل میشوند کمک‌آموزگاران و آموزگاران حوزه آموزش و پرورش اجباری مربوط بآن شهرستان را تشکیل میدهند ولی این مانع نخواهد بود که در صورت احتیاج بعضی از آنها در شهرستانها و‌حوزه‌های دیگر بکار گماشته شوند.
ماده ۴ – از سال ۱۳۲۲ به بعد همه ساله وزارت فرهنگ پیش از تنظیم بودجه کل کشور مخارج اجرای قانون تعلیمات اجباری را برای سال بعد برآورد‌کرده و مبلغ آن را به وزارت دارائی ابلاغ مینماید.
تبصره – اعتباراتی که برای اجرای این قانون در هر سال لازم است باید طوری برآورد شود که اولا ساختمان دبستانها و تأسیس کلاسهای کمک‌آموزگاری و تأسیس یا توسعه دانشسراها و غیره را به قسمی که در مدت معین رفع حاجت نمایند پیش‌بینی کند و ثانیاً حفظ و نگاهداری و اداره تأسیسات سالهای پیش را تأمین نماید.
ماده ۵ – از اقداماتی که وزارت فرهنگ طبق مواد ۸ و ۹ قانون و در حدود اعتبارات خود برای ساختمان دبستانها و تأسیس کلاسهای کمک‌آموزگاری و تأسیس یا توسعه دانشسراها بعمل میآورد تمام شهرستانهای کشور بتناسب عادلانه بهره‌مند خواهند شد و حتی‌الامکان به جاهائی که فرهنگ عقب‌تر است باید توجه بیشتر مبذول گردد.
ماده ۶ – توسعه دستگاه تربیت معلم باید به وجهی صورت گیرد که در مدتی که قانون مهلت داده است عده کافی کمک‌آموزگار و آموزگار برای تمام کشور تهیه گردد و همچنین تکمیل و تأسیس دبستانها در همه حوزه‌ها در این مدت باید به اندازه‌ای باشد که در رأس ده سال بتوان تعلیمات را در تمام نقاطی که هنوز اجباری بودن آن اعلام نگردیده است اعلام نمود.
ماده ۷ – وزارت فرهنگ پیش از اینکه اجباری بودن تعلیمات ابتدائی را در حوزه‌ای اعلام کند باید در آنجا عده کافی کمک‌آموزگار و آموزگار و ساختمان مخصوص دبستان یا خانه مناسب برای آموزشگاه تهیه نموده و ضمناً اهالی را به وسائل مقتضی ارشاد و تشویق و ترغیب کرده زمینه را برای اجرای تعلیمات اجباری فراهم سازد.
ماده ۸ – در هر حوزه‌ای که مقدمات اجباری شدن آموزش و پرورش فراهم گردیده است وزارت فرهنگ موظف است در فروردین ماه مراتب را به اطلاع اهالی آن حوزه برساند و آنها را راهنمائی کند به اینکه در سال اول تحصیلی بعد اطفال خود را که دارای سن شش سال تمام هستند در دبستانها نام‌نویسی کنند.
در نقاطی که تهیه صورت کودکانی که باید به مدرسه بروند ممکن باشد وزارت فرهنگ اسامی کودکان مشمول را در جدولی در ضمن آگهی منتشر مینماید و یک ماه پس از افتتاح مدارس کسانی را که از ثبت نام اطفال خود کوتاهی کرده‌اند بوسیله ادارات شهربانی و یا قائم مقام آنها برای اعزام اطفال به دبستان تعقیب میکند.
در نقاطی که تهیه صورت کودکانی که باید بمدرسه بروند میسر نیست خاصه در دهستانها مدیر هر دبستان موظف است که در فروردین ماه هر سال در دهستانی که تعلیمات ابتدائی در آن اجباری گردیده با جلب مساعدت مالک و دهدار و معتمدین محل صورت اسامی کودکانی را که باید بمدرسه بروند تهیه و در هنگام ثبت اسامی آنها را تطبیق و تحت بازرسی قرار دهد.
مدیر دبستان و مالک دهستان و دهدار موظفند که اولیاء اطفال را در راهنمائی و اعزام فرزندان خود به دبستان تشویق نمایند.
نمایندگان فرهنگ هر محل در سه ماهه اول هر سال تحصیلی اسامی متخلفین را برای تعقیب نزد دادستان مربوط میفرستد.
ماده ۹ – ثبت اسامی کودکانی که باید به دبستان بروند در شهریور ماه هر سال بعمل میآید و در حوزه‌هائی که اجباری بودن تعلیمات اعلام شده است اولیاء اطفال که در موقع مقرر برای ثبت اسامی فرزند خود بدبستان مراجعه ننمایند متخلف محسوب و مشمول ماده ششم قانون آموزش ابتدائی اجباری خواهند بود.
ماده ۱۰ – مقصود از عذر موجه مذکور در ماده ششم قانون آموزش ابتدائی اجباری بیماری طفل یا ولی منحصر بفرد اوست در نقاطی که وزارت فرهنگ پزشک مخصوص دارد گواهی بیماری بوسیله او و در نقاطی که پزشک بهداری یا شهرداری وجود دارد بوسیله یکی از آنها و در نقاطی که پزشک رسمی نیست بوسیله یکی از اطبای طرف اعتماد و در نقاطی که به هیچوجه پزشک نیست بوسیله گواهی شخصی که طرف اعتماد فرهنگ محل باشد صورت میگیرد و همچنین اگر طفلی یا ولی منحصر بفرد طفلی در شهریور ماه در مسافرت باشد عذر او موجه محسوب میگردد. در هر صورت پس از رفع نقاهت و یا خاتمه مسافرت باید به ثبت اسم طفل اقدام شود و الا ولی طفل مشمول مقررات ماده ششم قانون آموزش و پرورش اجباری میگردد.
ماده ۱۱ – وزارت فرهنگ میتواند کسانی را که بمناسبت نقص خلقت و یا عدم استعداد کافی قادر بادامه تحصیلات ابتدائی بر طبق برنامه عمومی نیستند از تحصیل معاف بدارد. این معافیت با ذکر ادله کافی و در صورت امکان با گواهی پزشک بر حسب پیشنهاد نماینده فرهنگ هر محل و تصویب وزارت فرهنگ خواهد بود.
تبصره – وزارت فرهنگ باید برای اطفالی که نقص خلقت دارند و کودکانی که هوش و استعدادشان کم است در آینده نزدیک آموزشگاههای مخصوص تهیه نموده و آنها را طبق برنامه معینی تربیت کند و حرف و صنایع و امور کشاورزی را به آنها بیاموزد.
ماده ۱۲ – وزارت فرهنگ تا زمانی که بقدر کافی دبستان دولتی تأسیس نکرده است باید بوسائل مقتضی موجبات تشویق و توسعه دبستانهای ملی را فراهم کند و در صورت امکان برای تدریس در این دبستانها کمک آموزگار و آموزگار اعزام دارد.
در تقسیم اعانه میان این دبستانها باید علاوه بر رعایت حسن انتظام و نتیجه رضایت بخش امتحانات نهائی آنها تعداد دانش‌آموزان مجانی هر دبستان نیز‌در نظر گرفته شود و به دبستانهائی که دانش‌آموزان بی‌بضاعت و مجانی آنها بیشتر است باید اعانه بیشتری داده شود.
چگونگی تقسیم اعانه و مقررات راجع به آن با رعایت جهات فوق بر طبق آئین‌نامه‌ای خواهد بود که به تصویب شورای عالی فرهنگ برسد.
ماده ۱۳ – وزارت فرهنگ باید در تهیه برنامه و کتابهای ابتدائی نکات زیر را رعایت کند:
الف – غلبه جنبه عملی تعلیمات بر جنبه نظری آنها.
ب – مرغوبی طبع کتاب‌ها و تناسب مطالب آنها با روحیه کودکان و با زندگی و محیط فکری آنها.
ج – پرورش اخلاقی و تقویت حس دیانتی کودکان برای اینکه دارای عادات و ملکات حمیده شوند.
در برنامه سالهای ۵ و ۶ باید توجه خاص نسبت به کشاورزی و آهنگری و نجاری و جزو آن مبذول شود و کودکان باید علاوه بر یاد گرفتن مقدمات این حرف و صنایع نسبت به آنها ذوق و علاقه پیدا کنند و نسبت به شرافت کار خاصه کار یدی، ایمان حاصل نمایند.
ماده ۱۴ – برای رساندن کتاب مجانی به دانش‌آموزان بی‌بضاعت و همچنین مساعدتهای دیگری که باید نسبت به آنها بشود اقدامات زیر بعمل میآید:
۱ – یک سوم از کتابهای ابتدائی که در هر سال به چاپ میرسد برای تقسیم بین دانش‌آموزان بی‌بضاعت اختصاص داده میشود که بوسیله رؤسای فرهنگ و مدیران دبستانها مجاناً میان آنان تقسیم شود.
۲ – در مرکز هر شهرستان انجمن خیریه با شرکت نماینده فرهنگ و فرماندار و شهردار و بخشدار و اشخاص خیرخواه تشکیل میشود و بوسائل مقتضی به تهیه کتاب و نوشت‌افزار و لباس دانش‌آموزان بی‌بضاعت حوزه آموزش و پرورش اجباری مربوط بآن شهرستان اقدام بعمل میآید.
تشکیل انجمنهای مزبور و سازمان و طرز عمل آنها بموجب آئین‌نامه‌ای خواهد بود که به تصویب شورای فرهنگ هر شهرستان رسیده باشد.
۳ – مالکین دهستانها برای تأمین لباس و نوشت‌افزار و کتاب دانش‌آموزان بی‌بضاعت دبستانهای مربوط بیکی از دو طریق ذیل مساعدت خواهند نمود:
الف – همه ساله سهمی برای دانش آموزان بی‌بضاعت دهستان در نظر گرفته میشود و آن را تحویل نماینده فرهنگ محل مینمایند تا بر طبق مقرراتی که از طرف وزارت فرهنگ وضع میشود بمصرف مربوط برسد.
ب – مالکین خود مستقیماً لوازم تحصیلی و نوشت‌افزار و لباس تهیه نموده آنها را بر طبق صورتی بنماینده فرهنگ محل برای توزیع مابین دانش‌آموزان بی‌بضاعت تحویل مینمایند.
در هر صورت نمایندگان فرهنگ موظفند همواره دفاتر منظمی ترتیب داده و صورت اعانات را در آن وارد کرده و مصارف مربوط را نیز بطور وضوح در آن یادداشت کنند و نیز موظفند صورت اعانات و مصارف را همه ساله برای اطلاع اعانه دهندگان ارسال دارند و در صورت لزوم منتشر سازند.
ماده ۱۵ – وزارت فرهنگ در ساختمان دبستانهای دهات باید مراعات نماید که محل سکونت برای مدیر و آموزگاران هر دبستان تهیه شود. بدیهی است وضع این ساختمانهای فرعی باید بنحوی باشد که مزاحمتی برای دبستان فراهم نکند.
ماده ۱۶ – به هر یک از کمک آموزگاران و دبیران که در خارج از محل اقامت خود خدمت مینمایند در صورتی که از طرف دولت منزل داده نشود کرایه خانه‌ای که از ربع حقوق پایه یک آنها کمتر و از نصف آن زیادتر نخواهد بود داده میشود. تعیین مأخذ کرایه خانه با رعایت میزان کرایه خانه و سهولت و یا صعوبت معیشت در نقاط مختلف بموجب فهرستی میباشد که به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید.
ماده ۱۷ – اساسنامه و برنامه کلاسهای کمک آموزگاری پس از تصویب شورای عالی فرهنگ بموقع اجرا گذارده میشود. کمک‌آموزگاران نمیتوانند بغیر از چهار کلاس اول ابتدائی در کلاسهای دیگر تدریس نمایند مگر اینکه به اخذ گواهینامه دانشسرای مقدماتی یا دیپلم کامل متوسطه نائل شوند.
ماده ۱۸ – [اصلاحی ۱۳۲۸/۵/۴]
وزارت جنگ میتواند بنا به پیشنهاد وزارت فرهنگ آموزگاران مشمول نظام وظیفه را برای خدمت آموزگاری در دبستانهای قراء و قصبات و حومه شهرها و لیسانسه‌های دانشسرای عالی مشمول نظام وظیفه را برای خدمت دبیری دبیرستانهای شهرستانها باستثنای تهران موقتاً تا پنج سال در صورت اشتغال به مشاغل نامبرده در محلهای مزبور و عدم احتیاج ارتش از خدمت زیر پرچم معاف نماید.
آیین‌نامه شماره ۲
اجرای تبصره ۱ و ۲ ماده هشتم قانون آموزش و پرورش اجباری مجانی
ماده ۱ – همه دبستانهای کشور باید بتدریج دارای ساختمانهای اختصاصی شوند که اصول صحی و فنی در آنها رعایت شده باشد. وزارت فرهنگ باید برنامه ایجاد این ساختمانها را به وجهی تنظیم کند که در عرض مدتی که برای اجرای قانون پیش‌بینی شده است بتواند احتیاجات خود را از این حیث رفع نماید و در هر حال لازم است از اجاره‌خانه‌های نامناسب برای تأسیس دبستان حتی‌الامکان خودداری شود.
ماده ۲ – ساختمان دبستان در شهرستانها باید با کمک مالی شهرداریهای مربوط و در دهستانها با کمک مالی مالکین بعمل آید. بعلاوه وزارت فرهنگ باید با تشکیل انجمن‌ها و جلب کمک اشخاص نیکوکار در هر محل اعاناتی جمع‌آوری کند و با اعتباری که همه ساله ضمن بودجه برای ساختمان پیش‌بینی میشود ساختمان دبستانها را تأمین نماید.
ماده ۳ – کمکهائی را که شهرداری هر محل طبق ماده دوم باید برای ساختمان دبستانهای محل بعمل آورد بقرار زیر است:
الف – واگذاری (بدون عوض) اراضی که در اختیار شهرداری است و وزارت فرهنگ آنها را برای ساختمان دبستان مناسب میداند.
ب – اختصاص قسمتی از درآمد شهرداری برای ساختمان دبستانهای شهر و در صورت لزوم وضع عوارض مخصوص بنام ساختمان دبستان که پس از جمع‌آوری به اختیار وزارت فرهنگ قرار داده میشود.
ج – هر گونه مساعدت دیگر از حیث تهیه مصالح و لوازم ساختمانی و غیره.
ماده ۴ – کمکهائی را که مالکین دهستانها در ساختمان دبستانها باید بعمل آورند بقرار زیر است:
الف – واگذاری (بدون عوض) زمین مناسبی برای ساختمان دبستان.
ب – در موقع برداشت محصول هر سال اختصاص مقداری از آن که بهایش در حساب مخصوص در بانک بنام ساختمان دبستان و در اختیار وزارت فرهنگ گذاشته میشود همینکه سرمایه فوق به نصف برآوردی که برای مخارج دبستان آن محل کرده‌اند رسید وزارت فرهنگ نسبت به ساختمان دبستان اقدام خواهد کرد.
تبصره – در دهستانی که دارای مالکین متعدد میباشد کمک مالی هر یک از مالکین بتناسب سهم مالکانه ایشان خواهد بود.
ماده ۵ – وزارت فرهنگ میتواند از اراضی موقوفه و همچنین از بناهای موقوفه مسلوب‌المنفعه برای ساختمان دبستان استفاده نماید و همچنین میتواند موقوفات مجهول‌المصرف و متعذرالمصرف را بساختمان دبستان اختصاص دهد. و نیز میتواند موقوفات دیگری را که عمران و آبادی آنها خالی از اشکال نبوده و درآمد آنها غیر کافی است بنام تبدیل به احسن در مقابل خرید مصالح ساختمانی معاوضه نماید و اجاره بهای دبستانهائی را که باین ترتیب ساخته میشود در بودجه منظور نماید تا بمصارفی که واقف تعیین نموده برسد.
ماده ۶ – وزارت فرهنگ برای تهیه نقشه‌های ساختمان دبستانها که باید با جمعیت و آب و هوا و موقعیت هر محل تناسب داشته باشد دائره فنی تأسیس مینماید ساختمان همه دبستانها از روی نقشه‌هائی خواهد بود که از طرف این دایره ترسیم میگردد.
کسانی که بخواهند در محلی بخرج خود دبستانی ساخته و برای کمک باجرای قانون آموزش و پرورش اجباری بوزارت فرهنگ اهدا نمایند میتوانند با دادن اطلاعات لازم راجع به موقعیت زمین نقشه ساختمان را از وزارت فرهنگ دریافت دارند. وزارت فرهنگ نبست به این اشخاص همه گونه مساعدت مانند اعزام مهندس به محل و تهیه نقشه ساختمان و جزو آن خواهد کرد.
ماده ۷ – وزارت فرهنگ موظف است نام کسانی را که در ساختمان بنای دبستان کمک مؤثر نموده‌اند و همچنین نام واقفینی را که از تبدیل محل موقوفه آنها دبستان تهیه شده است در لوحه‌ای ثبت و در دیوار بنای دبستان نصب کند و یا در صورتی که تمام خرج ساختمان را داده باشند دبستان را بنام آنها موسوم سازد.
ماده ۸ – مخارج نگاهداری دبستانهای ساخته شده بعهده وزارت فرهنگ است و باید در حفظ استحکام آنها اهتمام بعمل آید و همواره صورت آبرومند داشته باشد.
آیین‌نامه شماره ۳
اجرای تبصره ۲ ماده دوازدهم قانون آموزش و پرورش اجباری مجانی
ماده ۱ – هر گاه وزارت فرهنگ بخواهد از میان استادان و دانشیاران و یا دبیران دانشگاه کسی را برای خدمات مندرج در تبصره ۲ ماده دوازدهم انتخاب نماید مراتب را بوسیله رئیس دانشگاه به اطلاع شورای دانشگاه میرساند و شورای دانشگاه پس از جلب نظر رئیس دانشکده مربوط و شخص ذینفع نظر خود را بوزارت فرهنگ اعلام میدارد.
ماده ۲ – خدمات استادان و دانشیاران که مشمول اضافه حقوق تبصره ۲ ماده ۱۲ میگردد عبارت است از ریاست آزمایشگاه و کارخانه و ریاست دانشسرا یا دبیرستان و بازرس فنی و بازرسی داروئی و بیمارستان و ریاست ادارات فنی وزارت فرهنگ و دانشگاه و معاونت دانشکده.
ماده ۳ – خدماتی را که ممکن است به دارندگان پایه‌های دبیری و کسانیکه دارای دانشنامه دبیری و رتبه اداری هستند ارجاع نمود بشرح زیر میباشد:
1 – تدریس در دبیرستان
2 – نظامت دبیرستان یا دانشسرا یا ریاست دبستان و یا کلاسهای کمک‌آموزگاری
3 – ریاست ادارات فنی فرهنگ استانها و‌ریاست دوایر فنی وزارت فرهنگ
4 – بازرسی فنی
5 – ریاست دبیرستان یا دانشسرا
6 – ریاست ادارات فنی وزارت فرهنگ و بازرسی فرهنگ شهرستانها و ریاست فرهنگ استانها.
به استثنای مورد اول (تدریس در دبیرستان) سایر موارد مشمول اضافه حقوق مندرجه در تبصره ۲ ماده ۱۲میگردد و از تاریخ تصویب قانون آموزش و پرورش اجباری مجانی برای احراز هر یک از مقامات فوق لااقل دو سال خدمت در مقام مادون یا ابراز کمال لیاقت شرط حتمی خواهد بود.
تبصره – سال پنجم و سال دهم اشتغال به آموزگاری و دبیری هر چند بپایان نرسیده باشد سال کامل محسوب و آموزگار یا دبیر مشمول ماده ۱۵ قانون آموزش و پرورش اجباری مجانی خواهد بود.
ماده ۴ – پرداخت اضافه حقوق مندرج در تبصره ۲ ماده دوازدهم قانون آموزش ابتدائی اجباری در صورتی خواهد بود که استاد یا دانشیار و یا دبیر‌تمام اوقات رسمی خود را صرف انجام خدمت مربوط نماید و بهیچوجه شغل موظف یا غیر موظفی در ادارات یا بنگاههای دیگر دولتی یا غیر دولتی قبول ننماید – استادان و دانشیاران میتوانند با حفظ مقام استادی و دانشیاری ضمن انجام خدمت به تدریس خود نیز ادامه دهند.
این آئین‌نامه ها طبق اختیاراتی که بموجب ماده ۱۶ قانون آموزش و پرورش اجباری مجانی به کمیسیون فرهنگ داده شده در جلسه ۱۴ مرداد ۱۳۲۲ به تصویب کمیسیون رسیده است.
رئیس مجلس شورای ملی – حسن اسفندیاری