با توجه به ماده ۷۰ (آیین‌نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه) مصوب جلسه ۱۳۶۵/۰۲/۱۰ هیأت وزیران، و به منظور آن که اصطلاحات به کار برده شده در آیین‌نامه و مقررات مورد عمل برای ادارات حج و اوقاف و امور خیریه و کارکنان ذیربط، موجب اختلاف در برداشت و تفاوت استنباط نشده و ایجاد ابهام و اشکال ننماید، تعاریف ذیل تهیه و ابلاغ می‌شود تا ادارات و مسئولین مربوطه در موقع اجرای آیین‌نامه و انجام سایر وظایف محوله، این تعاریف را نصب العین قرار داده و دقیقا رعایت نمایند:
۱- منظور از کلمه سازمان در آیین‌نامه مصوب و این دستورالعمل، سازمان حج و اوقاف و امور خیریه است.
۲- وقف عام: وقفی است که در جهت و مصلحت عمومی و یا عناوین عامه باشد، مانند وقف بر مساجد، مدارس، تعزیه‌داری، اطعام، دارو و درمان، کمک به فقرا، ایتام و غیره.
موقوفاتی که وسیله اقلیت‌های دینی برای معابد و امور عام المنفعه اختصاص یافته وقف عام تلقی می‌شود.
۳- وقف خاص: وقفی است برای شخص یا اشخاص معین و محصور، مانند وقف بر اولاد و احفاد.
۴- موقوفات متصرفی: موقوفاتی است که به موجب قانون و با رعایت آیین‌نامه ادارۀ آنها به عهدۀ سازمان حج و اوقاف و امور خیریه می‌باشد.
۵- نظارت استصوابی و اطلاعی:
نظارت استصوابی آن است که اقدامات متولی با تصویب قبلی ناظر صورت گیرد.
نظارت اطلاعی آن است که اقدامات متولی فقط به اطلاع ناظر برسد. و در مواردی که طبق قانون و آیین‌نامه، نظارت سازمان پیش‌بینی شده، این نظارت استصوابی است.
۶- اماکن مذهبی اسلامی: به اماکنی اطلاق می‌شود که برای عبادت یا زیارت یا انجام مراسم مذهبی ایجاد شده یا اختصاص یافته و جنبه استفادۀ شخصی نداشته باشد.
۷- موسسات و انجمن‌های خیریه: موسساتی است غیرتجاری که برای تعظیم شعایر اسلامی، امور فرهنگی، بهداشتی، تربیتی، معاونت‌های عمومی و یا هر نوع عمل خیر دیگری تأسیس شده و به ثبت رسیده و یا تشکیل شود.
۸- صلاحیت: عبارت از شرایطی است که متولیان، امانا و یا نظار باید بر اساس مفاد وقف‌نامه و قانون، داشته باشند.
۹- گورستان‌های متروکه موقوفه: گورستانی است که در حال حاضر میت در آن دفن نمی‌شود و به موجب اسناد و مدارک ثبتی و یا وقف نامه یا احکام صادره از محاکم و یا شیاع محلی، موقوفه باشد.
۱۰- متولی: شخصی است که به استناد مفاد وقف‌نامه با تشخیص شعب تحقیق و یا حکم دادگاه جهت ادارۀ امور موقوفه تعیین شده یا بشود.
۱۱- نایب التولیه: شخصی است که از طرف متولی به استناد متن وقف‌نامه و یا بر اساس موازین شرعی و قانونی برای ادارۀ امور موقوفه تعیین می‌شود.
مدت و حدود اختیارات نایب التولیه، به وسیله متولی معین می‌گردد.
۱۲- ممنوع المداخله: در صورتی که متولی یا ناظر به موجب قانون و یا رسیدگی شعبه تحقیق و حکم دادگاه از دخالت یا نظارت در امور موقوفه منع گردد، تا زمان حصول برائت، ممنوع المدالخله نامیده می‌شود.
۱۳- ضم امین: در مواردی که به موجب رأی دادگاه ادارۀ موقوفه می‌یابد با دخالت شخص دیگری علاوه بر متولی باشد، این عمل ضم امین و شخص تعیین شده، امین منضم نامیده می‌شود.
۱۴- معزول: در صورتی که به موجب رسیدگی شعبه تحقیق و رأی دادگاه، متولی یا ناظر از سمت تولیت یا نظارت برکنار گردد، معزول نامیده می‌شود.
۱۵- بودجه: پیش‌بینی درآمد و هزینه موقوفه یا مکان مذهبی یا موسسه خیریه است که بر اساس اسناد و مدارک اجاره، وقف‌نامه، اساس‌نامه و غیره در فرم مخصوص برای یک سال مالی تنظیم می‌شود.
۱۶- صورت‌حساب: صورت درآمد و هزینه بر اساس اسناد و مدارک مثبته.
۱۷- مفاصاحساب: گواهی مبنی بر تفریغ درآمد و هزینه موقوفه یا مکان مذهبی یا موسسه خیریه با رعایت بودجه سالیانه می‌باشد.
۱۸- رقبه: عبارت است از یک واحد ملکی غیر منقول. هر موقوفه یا مکان مذهبی ممکن است دارای یک یا چند رقبه باشد.
۱۹- مبرات مطلقه: آن است که واقف مصرف درآمد را برای احسان، خیرات و بریات بدون قید و وصف، اختصاص داده باشد.
۲۰- مجهول المصرف: موقوفه‌ای است که به علت فقدان و یا از بین رفتن قسمتی از وقف‌نامه و یا اجمال و ابهام عبارات وقف‌نامه، نوع مصرف عواید آن، مشخص نباشد.
۲۱- مجهوال التولیه: موقوفه‌ای است که به علت نداشتن وقف‌نامه و یا به علت عدم ذکر نام یا صفت برای اداره‌کننده، نتوان شخص معینی را به عنوان متولی موقوفه تعین کرد.
۲۲- سیره جاریه: رویه‌ای است مستنبط از نظر واقف که عواید موقوفه فاقد وقف‌نامه بر آن اساس مصرف می‌شده است. احراز این رویه با شعب حقوقی ادارات تحقیق می‌باشد.
۲۳- پذیره: وجهی است که به هنگام ایجار اراضی موقوفه با اعطای حق تملک اعیان به مستأجر، به عنوان پذیرۀ ابتدایی و یا به هنگام انتقال رقبات به عنوان پذیرۀ انتقالی، حسب مورد، به نفع موقوفه با رعایت آیین‌نامه مربوط دریافت خواهد شد.
۲۴- اهدایی: وجهی است که به هنگام استیجار قانونی، به موقوفه تقدیم می‌گردد.
۲۵- هدایای مستقل: عبارت است از کمک‌های بلاعوضی که از طرف اشخاص به ادارات حج و اوقاف و امور خیریه تقدیم می‌شود.
۲۶- تعدی: عبارت است از تجاوز متولی یا ناظر یا امین موقوفه یا اماکن مذهبی از حدود قانون یا اذن و یا متعارف نسبت به موقوفه و اماکن مذهبی و یا حقوق آنها.
۲۷- تفریط: عبارت است از ترک عملی از سوی متولی یا ناظر و یا امین که به موجب وظایف معین و یا قانون و یا متعارف برای حفظ عین و یا منافع موقوفه و اماکن مذهبی لازم است.
۲۸- مظنه تعدی و تفریط: وجود قراین و شواهدی است بر امکان تجاوز یا ترک عمل توسط متولی یا امین که تضییع حقوقی را احتمالا نشان دهد.
اعلامات افراد موثق، و وجود شکایات موجه و مستمر، و بی‌توجهی به تذکرات ادارات حج و اوقاف و امور خیریه، یا عدم تنظیم بودجه (موضوع مادۀ ۲۰ آیین‌نامه) می‌تواند از جمله این قراین و شواهد تلقی گردد.
در موارد مذکور در این بند، ادارات حج و اوقاف و امور خیریه بایستی مراتب را مشروحا به سازمان مرکزی گزارش و کسب تکلیف نمایند.
۲۹- بطون لاحقه: به کسانی اطلاق می‌شود که بعد از موقوف علیهم فعلی، طبق مفاد وقف‌نامه، مصداق موقوف علیهم قرار خواهند گرفت.
۳۰- حوزه: محدودۀ عمل یک واحد تشکیلاتی ادارۀ حج و اوقاف و امور خیریه یا شعب تحقیق است که به وسیله سازمان تعیین و ابلاغ می‌شود.
۳۱- اجرت المثل عمل: عبارت است از حق التصدی که در قبال ادارۀ امور بقاع متبرکه، طبق مادۀ ۳۴ آیین‌نامه اجرایی قانون برای ادارات حج و اوقاف و امور خیریه تعیین می‌گردد.
سید مهدی امام جمارانی – نمایندۀ امام و سرپرست سازمان حج و اوقاف و امور خیریه