در تعقیب مذاکرات جلسه ۶۴۸ پیشنهاد وزیر فرهنگ متضمن برنامه تحصیلات دینی در دوره شش ساله ابتدایی مطرح گردید و چون برنامه قبلاً برای مطالعه ارسال شده بود پس از مذاکراتی برنامه پیشنهادی اصولاً در جلسه ۶۵۶ مورخ ۶ شهریور ۱۳۲۷ تصویب شد.
در سال اول
ساعت اول هر روز:
کلیات – تعلیمات دینی در سال اول بکلی شفاهی است – معلم باید برنامه ذیل را در ضمن سؤال و جواب و بیان قصه ها و حکایات اخلاقی که مطلوب طبع اطفال باشد به آنها یاد دهد:
قسمت اخلاقی این برنامه نباید از سایر قسمتها جداگانه تدریس شود بلکه تمام مطالب مندرج در برنامه را میباید مخلوط نموده (مثلاً قسمتهای مربوط به معرفت باری تعالی را در ضمن قصص و مباحث اخلاقی دیگر با نوآموزان صحبت نمایند) به آنها یاد دهند تا خستگی فکری در آنها ایجاد نشود.
برنامه تعلیمات دینی در سال اول بطور کلی معرفت باری تعالی و ذکر نام چهارده معصوم و ذکر اصول دین و پاره‌ای مطالب اخلاقی ساده می باشد بدین توضیح:
۱– برای وجود و معرفت حضرت باری باید طفل را به مهربانی‌های خدا متوجه کرد و با ذکر چند نمونه از نعمتهای او مانند میوه‌جات، حیوانات اهلی و مفید، آب، آفتاب، اعضای بدن و غیره محبت و دوستی پروردگار را در قلب طفل ایجاد کرد و با تمرین و تکرار ذکر نعم حق تعالی به تدریج طفل را متوجه کنند که حق تعالی نسبت بدو مهربان و خیرخواه است و بنابراین باید دستورهای خداوند را اطاعت کند و براستی بداند که اطاعت پروردگار باعث نیکبختی است و سرپیچی از اوامر او بدبختی و گرفتاری می‌آورد. و بالاخره این نتیجه گرفته شود که دستورهای خداوند جل شانه در قرآن کریم جمع است و چون این دستورها خیلی جامع و مفید به حال بشر است، باید قرآن را احترام کرد و بدان عمل نمود.
۲– نام حضرت رسول و حضرت امیرالمؤمنین و حضرت زهرا و دوازده امام را در ضمن قصص که مشتمل بر مناقب و فضایل آنان و حاوی نکات اخلاقی و متناسب با فهم اطفال باشد بدانها یاد دهند.
۳– اخلاق، محبت و اطاعت پدر و مادر و آموزگار – فواید پاکیزگی و نظم در کار – آداب خوردن و آشامیدن، رعایت ادب، اجتناب از فحش و کلمات رکیک، محبت و همراهی به رفقا و آشنایان، وقت شناسی.
تبصره– برای راهنمایی آموزگاران کلاس اول در اجرای برنامه فوق کتاب مناسبی تهیه می شود و مخصوصاً در ضمن این کتاب اشعار ساده اساتید که فهم آن برای نوآموزان کلاس اول ممکن باشد درج شود تا آنچه را که آموزگار لازم بداند اطفال حفظ نمایند و به این ترتیب از حافظه آنان برای تحکیم مبانی دینی و اخلاقی استفاده شود.
در سال دوم
(چهار ساعت در هفته):
برنامه تعلیمات دینی در سال دوم بطور کلی عبارت است از پی بردن به وجود خالق و شناسایی رسول خدا و حضرت امیرالمؤمنین و پاره‌ای مطالب اخلاقی بدین توضیح:
۱– برای پی بردن بوجود پروردگار باید از راه دلالت اثر بر مؤثر چند مثال و حکایت ساده و طبیعی که در دسترس و درخور فهم دانش آموزان باشد ذکر شود.
۲– برای شناسانیدن حضرت رسول و دوازده امام و جلب احترام طفل نسبت به آنها پاره‌ای از فضایل و صفات ممتازه آنها را در ضمن بعضی حکایات بیان نمایند و نیز پاره‌ای از حکم و نصایح آنها را به فارسی ترجمه کرده و در کتاب مربوط بنویسند تا طفل آنها را بخواند.
۳– اخلاق تکرار قسمت سال قبل و مسایل زیر:
وظیفه طفل نسبت به اهل خانه، خوش‌رفتاری با خدمتکاران، محاسن خوشرویی و خوش خلقی، پاکیزگی لباس و بدن و سر و دست و مو، ذکر معایب مردم آزاری و اذیت به حیوانات بی‌آزار، رعایت نظم و فواید راستگویی – معایب دروغگویی.
در سال سوم
(سه ساعت در هفته):
۱– اصول پنجگانه دین و مذهب و شرح هر یک از مواد آن در نهایت سادگی و اختصار، ذکر فضایل و مناقب دوازده امام در ضمن پاره‌ای حکایات که زندگی و رفتار آنها را نیز بنمایاند، مقدمات و مقارنات نماز، روزه، مبطلات روزه بدون تفصیل، ذکر مختصری از مطهرات و نجاسات، تعلیم عملی وضو و نماز.
۲– قرائت و تمرین جزء آخر قرآن (قبلاً باید ذهن اطفال را به علامات زیر، زبر، پیش، سکون و تنوین آشنا ساخت).
۳– اخلاق – زیان تنبلی و فایده سعی و عمل، ذکر کارهای نیک، معاشرت با همنشین خوب و اجتناب از همنشین بد – وفای به عهد و قول، مناعت طبع، زیان چاپلوسی و تملق و معایب آن، مضار سخن چینی.
در سال چهارم
(سه ساعت در هفته):
۱– اصول دین – مراجعه به مطالب سالهای قبل با توضیح بیشتر و با ذکر دلیلهای اجمالی که درخور فهم دانش آموزان ده ساله باشد.
۲– فروع دین – قسمت خمس و زکوه و حج بطور اجمال، جهاد و دفاع (از همین جا استفاده شده وطنخواهی و دفاع از میهن را برای اطفال جزء وظایف دینی او جلوه دهند) امر به معروف و نهی از منکر و توضیح حلال و حرام و بعضی از احکام دیگر از قبیل حرمت ربا – قمار و مسکرات و احتکار مواد مورد احتیاج عموم و رشوه و کم فروشی و احکامی که حس وطن دوستی و خدمت به مردم را در طفل تقویت کند.
۳– قرائت و تمرین دو جزو دیگر از قرآن بطوری که با تمرینات سالهای تحصیلی بعد در اخر سال ششم ابتدایی طفل بتواند تمام قرآن را بخواند.
۴– اخلاق – فواید صرفه جویی و ذخیره، فضیلت کسب حلال و شغل آزاد، معایب رباخواری و قمار، مضار الکل و تریاک، معایب حسد و بخل، محسنات احسان و انفاق و عفو و اغماض، فواید امیدواری و اتکا به نفس، مضار یأس و تشبث، پرهیزکاری نسبت به اموال عمومی و خصوصی و سعی در برآوردن حوایج مردم.
سال پنجم
(۳ ساعت در هفته که ساعت اول صبح باید شروع شود):
۱– قرائت قرآن – جزو ۲۶ و ۲۷ ( در ضمن قرائت معلم باید پاره‌ای از آیات را که از حیث لفظ آسان و از جهت معنی نزدیک به قوه طفل باشد برای آنها ترجمه نماید و توضیح دهد و اینگونه آیات را که در کتاب علامت مخصوص نشان داده می شود دانش آموزان حفظ خواهند نمود).
۲– اصول دین و مذهب (توحید، نبوت، معاد، امامت، عدل) مطالب سالهای سوم و چهارم با ذکر دلیلهای ساده درخور فهم اطفال بلاشد با توجه به دو نکته ذیل:
اول : در خصوص توحید و خداشناسی چند بیت مناسب از اشعار ساده و فصیح فارسی از قول گویندگان معروف مانند فردوسی، سنایی، نظامی، سعدی، مولوی و حافظ و مقداری از سخنان نثر ساده از قبیل مناجات خواجه عبدالله انصاری و دیگران در ضمن بیان مطلب ایراد شود بطوری که در خور فهم اطفال باشد.
دوم : پس از ذکر چند دلیل ساده راجع به نبوت و خاتمیت پیغمبر (ص) مختصری از شرح حال از تولد و بعثت و رحلت و چند فقره از سرگذشتهای زندگانی و مجادلات و غزوات حضرت رسول (ص) که متضمن نکات برجسته از رفتار و گفتار آن حضرت باشد ذکر شود.
امامت (توضیح امامت و مختصری از شرح احوال دوازده امام علیهم السلام)
معاد – (بیان اینکه بعد از مرگ عالم دیگری هست که در آن نتیجه اعمال ما از خوبی و بدی، درستی و نادرستی ظاهر میگردد و جزاء و پاداش داده می شود.
۳– فروع دین – شرح مطالب فروع دین و راجع به آنچه سالهای پیش گفته شده بیان طهارت و نظافت و اینکه در دین اسلام طهارت مقدمه عبادت است – ذکر نجاسات و مطهرات بطور ساده و مختصر. کیفیت وضو گرفتن و تیمم کردن، غسل و کیفیت آن با ذکر این نکته که روزها جمعه و اعیاد و هنگام رفتن در مجامع مذهبی مانند مساجد و زیارتگاه ها انسان باید طاهر و پاکیزه باشد. تشویق نوآموزان بر اداء نماز در اوقات معینه.
۴– احکام – رؤوس مسایل زیر:
کسبهای حلال و حرام، اجاره، وقف، شهادت، احیاء موات (آباد کردن اراضی بایر). مزارعه و مساقات (کشاورزی و آبیاری) باختصار و با ذکر مثالهای ساده بطوری که درخور فهم اطفال باشد.
۵– اخلاق و بهداشت – تکلیف نسبت به خدا (بهداشت بدن – تحصیل علم و هنر) تکلیف نسبت به خانواده (احسان و احترام به پدر و مادر – صله رحم (کمک و مهربانی نسبت به برادران و خواهران و خویشان و نزدیکان) تکلیف نسبت به جامعه و وطن (خدمت و دفاع از آن به بذل مال و جان) رعایت حال همسایگان.
نظافت و پاکیزگی و اهمیت آن در سلامت روح و بدن، مسواک کردن، مضمضه، استنشاق (با ذکر این نکته که حتماً برای مضمضه و استنشاق آب باید سالم و پاکیزه باشد و خاطرنشان شود که از آبهای آلوده ناپاک که ممکن است باعث امراض شود احتراز گردد). شستن دست پیش از غذا و بعد از آن، اجتناب از نوشیدن آب آلوده و همچنین احتراز از آلوده کردن آن – بیان فواید کوبیدن آبله و همچنین تلقیح در موارد بروز ناخوشیهای واگیر عمومی با دستور پزشک، بیان مختصری از میکرب و آلوده شدن آب و سبزیجات و مواد غذایی بوسیله آن، ذکر چند حدیث مختصر مربوط به این موضوعها، فضیلت مشورت در امور، مضار خودرأیی و استبداد، سعی و کوشش در امور زندگانی. امیدواری به خدا، مضار یأس و نومیدی – دستگیری از بیچارگان، اعانت مظلوم، مضار تعجیل و تأخیر در امور، فضیلت تواضع نسبت به همه کس خصوصاً نسبت به دانشمندان و آموزگاران و سالخوردگان – فضیلت کسب و اجتناب از بیکاری و مفتخواری، مضار سوال و تکدی – اجتناب از سوگند به دروغ.
سال ششم
(سه ساعت در هفته که ساعت اول صبح باید شروع شود):
۱– قرائت قرآن – جزء ۲۳ – ۲۴ – ۲۵ (در ضمن قرائت قرآن معلم باید پاره‌ای از آیات را که از حیث لفظ آسان و از جهت معنی نزدیک به فهم طفل باشد برای آنها ترجمه نماید و توضیح دهد و اینگونه آیات را که در کتاب به علامت مخصوص نشان داده می شود دانش‌آموزان حفظ خواهند نمود.
۲– اصول دین و مذهب – تکرار و شرح مطالب سال پنجم به اضافه موضوعهایی که ذیلاً نوشته می شود:
در خصوص معاد باید از بیان ادله‌ای که درخور طفل نباشد یا اقسام معاد احتراز گردد و به زبان ساده به آنها فهمانده شود که پس از مرگ عالم دیگری هست که در آن نتیجه تمام اعمال ما در این دنیا از خوبی و بدی درستی و نادرستی عدل و ظلم عبادت و معصیت و غیر آنها ظاهر می گردد و جز او پاداش داده می شود.
امامت – توضیح بیشترین از شرح احوال ائمه اطهار مخصوصاً ترجمه احوال حضرت علی و حضرت سیدالشهداء و امام محمد باقر و امام جعفر صادق و حضرت رضا علیهم السلام از تولد تا شهادت و چند فقره از وقایع دوره زندگانی آنها که متضمن نکات برجسته از رفتار و گفتار آن بزرگواران باشد).
۳– فروع دین – شرح مختصری از فروع دین راجع به آنچه در سالهای پیش گفته شده به اضافه موضوعهای ذیل:
(شرایط وجوب روزه کسانی که از روزه گرفتن معاف هستند. بیان مفطرات بطور اجمال – بیان حج که زیارت خانه خدا است و اینکه بر چه کسانی واجب است. بیان جهاد که یکی از عبادات و در زمان پیغمبر و یا یکی از ائمه برای دعوت به دین و دفاع و در غیبت امام برای اینکه هرگاه دشمنی بر ما هجم [هجوم/هجمه] آورد و جان و مال و ناموس ما در معرض خطر واقع شود بر همه ما واجب است برویم و از آن دفاع کنیم. شرح امر به معروف و نهی از منکر – بیان محسنات و تأثیر هر یک از فروع دین در زندگانی انفرادی و اجتماعی بطور ساده).
۴– رؤوس موضوعهای ذیل:
وصیت، ارث، ودیعه، شرکت، صلح، اطعمه و اشربه، اسب دوانی و تیراندازی، غصب، وکالت، باختصار و با بیان ساده بطوری که درخور فهم طفل باشد.
۵– اخلاق – رعایت اعتدال در همه امور، مضار جبن و تهور، بیان فضیلت شجاعت، عدالت و احسان، صراحت در اظهار عقیده، اطاعت قانون و احترام به آن، رعایت احترام حقوق دیگران، تسلط بر مال و نفس، برادری و برابری (مساوات و اخوت) مضار غضب و عصبانیت، مضار کتمان حق، مضار بیکاری و مفتخواری و تنبلی، مضار تریاک، مشروبات الکلی و قمار، فضیلت کسب حلال، رعایت همسایگان و حقوق آنها. مضار سخن‌چینی و جاسوسی، مضار غیبت و تهمت، مضار ریا و خودنمایی، مضار نفاق و دورویی (مراد از بیان مضار، مضار طبیعی و عقوبت مذهبی است).
تبصره ۱– همانطوری که در بالا ذکر شد تعلیم احکام و اخلاق در سالهای دوم به بالا نباید جداگانه به شکل جزوه صورت گیرد بلکه مسایل اخلاقی با شرعیات در ضمن حکایات و قصص بطوری که دلپسند اطفال باشد باید تدریس شود و بدین لحاظ باید کتاب علیحده برای هر یک از سالهای دوم به بالا تهیه نمود.
تبصره ۲– برای آنکه نتیجه مطلوب از تعلیمات دینی در کلاسهای ابتدایی بدست آید باید عده‌ای آموزگار مخصوص جهت تدریس این مواد تهیه کرد. وزارت فرهنگ برای انجام این منظور کمیسیونی را مأمور خواهد کرد تا آئین نامه لازم را تهیه و هر چه زودتر به شورای عالی فرهنگ تقدیم دارند.
تبصره ۳– در کتابی که تألیف می گردد مسایل اخلاقی باید از روی مبانی دینی و احادیث صحیح نوشته شود و همچنین در ضمن حکایات و قصص سخنان نظم و نثر ساده و فصیح از آثار گویندگان و نویسندگان باستان به مناسبت موضوع ذکر گردد.
تبصره ۴- [الحاقی ۱۳۲۷/۰۶/۲۰]
اداء نماز ظهر و عصر در دبستانها الزامی است. چنانچه وسایل این کار در بعضی از دبستانها فعلاً فراهم نباشد اولیای دبستانها موظف هستند فوراً به وزارت فرهنگ گزارش داده وسایل لازم را تقاضا کنند و باید هر چه زودتر از طرف وزارت فرهنگ تهیه شود.
برنامه تعلیمات دینی در دوره شش ساله ابتدایی که در ششصد و پنجاه و دومین و ششصد و پنجاه و سومین جلسه شورای عالی فرهنگ مورخ ۱۳۲۷/۶/۶ و ۱۳ شهریور ۱۳۲۷ بجای برنامه مصوب جلسه ۶۰۰ به تصویب رسیده صحیح است به موقع اجرا گذارده شود.
وزیر فرهنگ