دوره دوازدهم قانونگذاری
مذاکرات مجلس
صورت مشروح مجلس روز سه شنبه ۲۵ شهریورماه ۱۳۲۰
جلسه ۱۱۵
(مجلس سه ربع ساعت پیش از ظهر بر پاست آقای اسفندیاری تشکیل گردید.
صورت مجلس روز یکشنبه ۲۳ شهریورماه آقای (طوسی) منشی خواندند.)
۱ـ تصویب صورت مجلس
رئیس ـ در صورت مجلس نظری نیست؟ (اظهاری نشد)
صورت مجلس تصویب شد. بطوری که آقایان مستحضرید قرار بود جلسه آینده ما روز یکشنبه ۳۰ شهریورماه منعقد بشود، ولی بواسطه اتفاق مهمی که افتاده است لازم بود جناب آقای نخست وزیر مطلب را به اطلاع عموم برسانند و مجلس را مطلع کنند. این است که با هیئت آقایان وزیران حاضر شدند در مجلس که آن مطلب مهم را بعرض مجلس شورای ملی برسانند. آقای نخست وزیر بفرمائید.
۲ـ بیانات آقای نخست وزیر دائر به اعلام استعفای اعلیحضرت رضاشاه پهلوی و قرائت استعفانامه ایشان و اعلام سلطنت والاحضرت ولایتعهد
نخست وزیر (آقای فروغی) – یکی از مهمترین قضایا و امور را که واقع شده است باید به عرض مجلس شورای ملی و به اطلاع عموم ملت برسانم و متاسفم که با این کسالت مزاج و اینکه نفس ندارم و قضیه هم طوری به سرعت انجام گرفته است که مجالی نداشته‌ام فکری بکنم تا بیاناتی که در این جا می‌کنم مرتب باشد، از این جهت معذورت میخواهم و اگر ملاحظه فرمودید که قدری بیاناتم نامرتب است معذورم دارید.
و آن قضیه این است که اعلیحضرت رضاشاه پهلوی بموجباتی که حالا میخواهم خواند اراده کردند که از سلطنت کناره کنند و امر سلطنت را به جانشین قانونی خودشان تفویض فرمایند. ایشان استعفانامه‌ای نوشتند و والاحضرت همایون ولایتعهد زمام امور را بدست گرفتند. استعفانامه ایشان این است:
نظر به اینکه من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده‌ام، حس می‌کنم که اینک وقت آن رسیده است که یک قوه و بنیه جوانتری بکارهای کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازند و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد بنابراین امر سلطنت را بولیعهد و جانشین خود تفویض کردم از کار کناره نمودم.
از امروز که روز ۲۵ شهریورماه ۱۳۲۰ است عموم ملت از کشوری و لشکری ولیعهد و جانشین قانونی مرا باید به سلطنت بشناسد و آنچه نسبت به من از پیروی مصالح کشور می‌کردند نسبت به ایشان بکنند.
کاخ مرمر تهران
۲۵ شهریورماه ۱۳۲۰
امضاء
بطوری که عرض کردم بحمدالله اعلیحضرت سابق جانشین جوان لایق محبوبی دارند که بر طبق قانون اساسی می‌توانند فورا زمام امور سلطنت ایران را بدست بگیرند و بدست گرفتند و بنده را مامور و مفتخر فرمودند که با همکارانی که سابقا معین شده بودند باتفاق آنها در جریان امور مملکت بوظایف خودمان بپردازیم ولی در این موقع که ایشان زمام بوظایف خودمان بپردازیم. ولی در این موقع که ایشان زمام امور را بدست گرفتند و بنا شد که ما کناره‌گیری اعلیحضرت سابق و زمامداری اعلیحضرت لاحق را به ملت اعلام کنیم امر فرمودند که باطلاع عموم و مجلس شورای ملی برسانم که ایشان در امر مملکت و مملکت‌داری نظریات خاصی دارند که چون مجال نداشتیم تهیه کنیم و بر روی کاغذ بنویسیم نمی‌توانم به تفصیل عرض کنم. لذا به اجمال عرض می‌کنم و آن این است که:
ملت ایران بدانند که من کاملا یک پادشاه قانونی هستم و تصمیم قطعی بر این است که قانون اساسی دولت و مملکت و ملت ایران را کاملا رعایت کنیم و محفوظ بدارم و جریان عادی قوانین را هم مجلس شورای ملی وضع کرده است یا وضع خواهد کرد تامین کنم. و اگر در گذشته نسبت به مردم جمعا و فردا تعدیاتی شده است از صدر تا ذیل مطمئن باشند که اقدام خواهیم کرد از برای اینکه آن تعدیات مرتفع حتی الامکان جبران بشود.
امیدوارم این سلطنت نو بر ملت ایران و آروزهائی که ملت ایران نسبت به خودش دارد، آرزوهای که ملت وطن پرست ایران نسبت به این دولت و ملت و مملکت دارند در سایه توجهات شاهنشاهی جوان جدید صورت پیدا کند. عجالتا” عرض کردم چون امکان نداشت که به تفصیل بیان کنم و توضیح مفصل بدهم باین مختصر اکتفا می‌کنم برای اینکه هر چه زودتر مجلس شورای ملی و ملت ایران از این وقوع مهم خبردار شوند و تقاضا می‌کنم که موافقت فرمائید که فردا مجلس شورای ملی را باز تشکیل بدهند که اعلیحضرت همایونی تشریف بیاورند و به وظایف قانونی خود در این باب عمل کنند. (نمایندگان ـ صحیح است)
۳- بیانات آقای دشتی
رئیس ـ آقای دشتی
دشتی ـ البته مطلب خیلی زیاد است و مطلب گفتنی مخصوصا خیلی زیاد است اما بمتابعت از نظر آقای نخست وزیر، ما از تمام مطالب گفتنی صرفه نظر می‌کنیم. فقط یک موضوع است اینجا که بسیاری از رفقاء مجلسی من با من صحبت کردند و این حکایت از این می‌کند که یک نگرانی فوق العاده بین مردم است. قسمت اخیر آقای نخست وزیر که فرمودند اعلیحضرت همایون جدید میل دارند به این که تمام خرابکاری ترمیم شود، بنده را تایید و تشجیع می‌کند که این نگرانی آقایان را بعرض آقای نخست وزیر برسانم.
در مدت تقریبا متجاوز از بیست سال اعلیحضرت شاه سابق زمامدار مطلق و اختیاردار بدون نظارت در تمام امور مالی و اقتصادی مملکت بودند. مردم عجالتا می‌خواستند که این قسمت به طور صریح معلوم شود که حقوق مملکت و حقوق افراد و دولت به طور صحیح حفظ شده باشد. خلاصه وکلا میل دارند که بفهمند تعدی و اجحافی به مالیه مملکت نشده است. و بنابراین بیشتر از هیئت دولت این تقاضا می‌شود که مواظب این کار باشند. ما میل داریم ببینیم چه تدابیری اتخاذ می‌کنند. البته خود دولت تدابیر حقوقی اتخاذ می‌کنند و این را باید بدانیم که چه اقدامی می‌کنند. مخصوصا در قسمت جواهرات سلطنتی که اخیرا مطرح بود، در این موضوع باید رسیدگی کامل شود. و اینکه صد نفر یا دویست نفر بروند آنجا و جواهرات را ببینید فایده ندارد، بلکه باید یک هیئت طرف اعتماد مجلس معین شود که آنها تطبیق کنند با ثبت‌های آن. بنابراین میخواهم از آقای نخست وزیر استدعا کنم که آیا در این خصوص فکری کرده‌اند و می‌توانند از این بابت اسباب اطمینان مجلس شورای ملی را فراهم کنند؟
۴ـ اظهارات آقای نخست وزیر در جواب بیانات آقای دشتی
نخست وزیر ـ بنده همانطوری که عرض کردم نه حالتم و نه فرصتم اجازه نمی‌دادند در این باب بتفصیل عرض کنم بطور اجمال عرض کردم. اولا اعلیحضرت پادشاه جدید کاملا نظر دارند که مطابق قانون اساسی عمل شود و یکی از مقتضیات قانون اساسی این است که هیئت وزیران در امور مربوطه آن اختیارات داشته باشند که مطابق آن اختیارات و مسئولیتی که در مقابل مجلس شورای ملی دارند بکنند. بنده را شخصا آقایان می‌شناسند گمان می‌کنم امتحان خود را هم داده باشم. (صحیح است.) اگر غیر از این بود زیر بار نمی‌رفتم و اگر غیر از این باشد، زیر بار نخواهم رفت (صحیح است ـ احسنت)
بنابراین از امروز به بعد ما امیدواریم بلکه یقین داریم که جریان امور مملکت آنطوری که باید دولت و مجلس شورای ملی با همکاری تام و تمام بطوری که همه از همه امور مطلع و مستحضرند باشند جریان پیدا کند.
در مسئله جواهرات که فرمودند، حالا بنده نمی‌خواهم عرض کنم درست است یا نیست. در جلسه گذشته آقای وزیر دارائی گزارش مطلب را دادند. البته این تقاضای آقای دشتی یک تقاضای خیلی معقولی است که اگر بخواهند نظارت کامل بکنند اکتفا نکنند که فقط یک عده بیست نفر یا سی نفر یا صد نفر یا صد و سی نفر آقایان نمایندگان بروند آنجا تماشا کنند. البته خیلی تقاضای صحیح و معقولی است که درست رسیدگی شود. جواهرات ثبت و دفتر دارد و این را بنده مطمئن هستم که این ثبت‌ها و دفترها هست و محفوظ است و جواهرات هم در بانک ملی هست. می‌توانند هر کس را که میل دارند تعیین بفرمایند. کمیسیونی از داخل مجلس به هر قسمی که تصویب میفرمائید تشکیل بدهند. مردمان بصیر در سر فرصت با مجال ببینند تطبیق کنند، اگر درست است انشاء الله فبها، اگر هم درست نیست، آن وقت تکلیف معلوم است.
۵ـ بیانات آقای انوار
رئیس ـ آقای انوار
انوار ـ الخیر فی‌ما وقع. یک پیش آمدی واقع شده است که انشاء الله الرحمن امیدواریم این پیش آمد نیکی باشد و خیر و سعادت ملت ایران در این پیش آمد باشد که از تحت یک فشار خیلی ممتدی نجات پیدا کردند.
و من یک خوشوقتی دارم که الان دارم در یک مجلسی صحبت می‌کنم که عموم نمایندگان مجلس مثل مجالس سابق، یک روح اتحاد و یگانگی با پشتیبانی از کابینه و دولت دارند که انشاء الله امیدواریم تمام خرابیهای سابق ما ترمیم شود که مثلا من میگویم سوال دارم یا استیضاح دارم از فلان وزیر، فوری آن وزیر حاضر شود. روزنامه‌های ما نباید مثل مرغ منقارچیده در قفس آهنین باشند. تا کی باید ملت ایران صدا نداشته باشد که بگوید آقا ظلم خانه مرا خراب کرده است؟ (یک نفر از نمایندگان ـ هنوز مختاری سر جایش هست)
بعد از این کار بنده و جنابعالی آقای دشتی امیدواریم که کارها تحت نظارت خودمان یعنی مجلس شورای ملی بیاید و بعد از این هم باید برای سعادت مملکت کار کنیم. و وزرا هم بعد از این راه مجلس را گم نکنند.
آقای فروغی شما پرورده مجلس هستید. بنده یک روز در جایی گفتم آقا بفرمائید وزراء بیایند در مجلس، گفتند وزراء بمجلس کاری ندارند. به قانون اساسی که باید عمل کنند. قانون اساسی خونبهای مردم است. قانون اساسی روح مردم ایران است. خونبهای مبالغی اموال مردم ایران است. این قانون اساسی باید بهش عمل شود. و وزرا بایستی مسئول مجلس باشند. اینکه آقای رئیس الوزراء، آقای نخست وزیر، الفاظ را هم خراب کردند (خنده حضار) نمیگوئیم که شما در حدود خودتان مختار نباشید، ما گفتیم وزراء کدخدائی هستند که در حوزه وزارتیشان، ولی ما هم این حق را داریم که مطابق قانون عمل کنیم. (نمایندگان ـ مذاکرات کافی است)
۶ـ بیانات نخست وزیر در قبال اظهارات آقای انوار
آقای نخست وزیر ـ فرمایشات آقای انوار همانطوری است که ملاحظه فرمودید و بنده اطمینان می‌دهم و امیدوارم که جریان امور بر طبق دلخواه باشد. چیزی را که میخواهم عرض کنم این است که متاسفانه بطوری که در جلسه ماقبل آخر آمدیم و باستحضار خاطر نمایندگان محترم رساندیم، قضایا و پیش آمدهایی بر خلاف ترصد و میل ما واقع شده است که من جمله یکی این بود که در بعضی از قسمتهای کشور ما قوای شوروی و در یک قسمت دیگر قوای انگلیس اقامت کند. و چیزهای دیگری که در آن یادداشتهای ملاحظه فرمودید که آنها چه تقاضا کردند و ما در مقابل چه تقاضا کردیم و بالاخره چه نتیجه حاصل شد. عجالتا قرار بر این شده است که قوای شوروی و انگلیس در بعضی از قسمتهای خاک ما باشند. اینها برای یک مقاصدی آمده‌اند حوائجی دارند و کارهایی دارند، ناچار رفت و آمدهائی از این شهر به آن شهر از آن خط به آن خط می‌کنند. این رفت و آمدها بر حسب اطمینانهای کتبی و شفاهی که داده شده است بهیچوجه مزاحم حال دولت و ملت ایران نخواهد بود و بر ضدیت و مخاصمت و مزاحمت مردم نیست. مثلا همین الان خبر دادند که قوای خارجی از جاهایی حرکت و بطرف طهران نزدیک می‌شوند. هر چند که دولت اقدامات کرده است که قوا به شهر نیاید و امیدواریم که این اقدامات موثر باشد، ولی فرضا هم که نزدیک طهران بیایند، این را باید خاطر آقایان نمایندگان مسبوق باشد که اینها برای مخاصمت نمی‌آیند، برای مقاصد خودشان نسبت به کارهایی که دارند می‌آیند و می‌روند. اگر احیانا از این حرکات به گوش آقایان خبر برسد آقایان نمایندگان و مردم تصور نکنند مقاصد خصمانه دارند. آن اندازه که به ما اطمینان داده‌اند و ما هم البته این اطمینان را حاصل کرده‌ایم، مطلب این است. ولی باز مبادا مثل چند روز پیش، مردم در طهران وحشت کنند و اسباب زحمت برای ما فراهم گردد و از شنیدن بعضی اخبار پریشان شوند و به دست و پا بیفتند و در نگاهداری امنیت و ارزاق شهر کار بر ما سخت شود، مشکلات برای ما ایجاد گردد. از این جهت عرض کردم که عموم ملت و عموم مردم مطلع باشند که از این جهت پریشان خاطر نباشند و به هراس نیفتند.
۷ـ موقع و دستور جلسه آینده ـ ختم جلسه
رئیس ـ تصویب میفرمائید جلسه را ختم کنیم. (صحیح است)
جلسه آتیه فردا چهارشنبه ۲۶ شهریورماه چهار و ساعت و نیم بعداز ظهر. دستور هم همان که آقای نخست وزیر می‌فرمایند.
(مجلس ظهر ختم شد)
رئیس مجلس شورای ملی ـ حسن اسفندیاری