مذاکرات دارالشورای ملی
سه شنبه ۹ شهر ذیقعده الحرام [۳ دی ۱۲۸۵]
آقای آقا سید محمدمجتهد – بنا بود که امروز نظامنامه را بدهند در مجلس قرائت شود و به صحه رسیده اجرا دارند. چه شد؟
رئیس- امروز مشغول همین کار بودیم و مراجعه نمودیم. بعضی اصلاحات بود، در مقام برآمده تمام می‌شود، می‌آورند در مجلس قرائت می‌کنند.
آقای آقا سید محمد مجتهد – دیگر رجوع به نظامنامه برای چه بود؟ مگر نقصی داشت؟
رئیس – چون برده بودند خدمت حضرت ولایتعهد، قرائت کردند، در چند جای از چند فصل را بعضی تغییرات جزئی دادند.
آقای آقا سید محمد مجتهد – تغییر لفظی یا معنوی؟
رئیس- بعضی لفظی است و برخی راجع به معنی است.
حسنعلی خان – تغییرات جزئی است، چندان اهمیت ندارد و قابل ملاحظه نیست.
آقای آقا سید محمد مجتهد – اگر نظامنامه متعلق به مجلس است، باید مجلس او را اصلاح و تصویب نماید، و اگر نظامنامه دولت است بسته به میل خودشان است، هر چه تغییر و تبدیل می‌خواهند بدهند. ابتدا فقط در ماده استثناء مرخصی مجلس در دوره اول گفته بودند نوشته خارج می‌دهیم، حال امروز در مقام تغییر نظامنامه هستند. اگر نظامنامه صحیح است، دیگر این تغییرات و نوشته خارج برای چیست؟ باید از حضرات وکلا پرسید که قبول دارند این ترتیبات را یا نه.
آقای آقا سید عبدالله مجتهد– کیست که قبول نداشته باشد؟ چه ضرر دارد مذاکره کنند؟
آقای آقا سید محمد مجتهد – می‌خواهید بپرسید که قبول دارند یا نه؟
(بعد از استفسار، باستثنای چند نفر، وکلا همه گفتند قبول نداریم).
سیدالحکما – غرض اتحاد دولت و ملت است از تشکیل این مجلس. در این صورت دیگر نوشته خارج و تغییرات فصول نظامنامه برای چیست؟
آمیرزا محمود خوانساری – خوبست برای اکثریت آراء در این باب، ورقه قرعه اعمال شود (گفتند بشود)
رئیس- میدانید که موضوع مبحث چیست. اینست که چون در نظامنامه ترخیص مجلس در دوره اول مستثنی شده بود و حال می‌خواهند آن استثنا در نظامنامه باشد، ولی حضرت ولیعهد می‌فرماید بر طبق همان سند خارج می‌دهم که این مسئله در دوره اول مستثنی باشد.
آقا ملاحسن – به این طریق، اصل نظامنامه از اعتبار می‌افتد زیرا که نظامنامه سبب اعتبار همه چیز باید باشد. در اینجا مایه اعتبار نظامنامه نوشته خارج می‌خواهد بشود، پس این نظامنامه نخواهد بود.
میرزا محمود خوانساری – غرض از این تغییر و تبدیل و نوشته خارج چیست؟
رئیس- غرض را من چه میدانم چیست؟ ایشان صلاح را این طور دانستند.
آقای آسید عبدالله مجتهد – این مطلب را ما هم گفتیم که عدم ترخیص مجلس در دوره اول به سند خارجی باشد، نه اینکه حضرت ولیعهد گفته باشند. و آن روز هم آقایان اینجا همچه اظهار داشتند که ضرری ندارد.
آقای آقا سید محمد مجتهد – آن روز که اینجا مذاکره این مطلب شد چون فقط من باب اخبار به مجلس ذکر شده بود، نه بعنوان اخذ رأی، وکلا هیچ رأی ندادند، ساکت بودند.
آقا ملاحسن – وکلا حاضرند و متفقند که راضی به این ترتیب نیستند.
آمیرزا محمود خوانساری– جناب سعدالدوله شما چه میگویید؟
سعدالدوله – قرعه بکشند.
آقا میرزا محمود خوانساری – بهتر اینست که اول نظامنامه قرائت شود، شاید جاهای دیگر هم محل ایراد باشد.
آملاحسن – قرائت نظامنامه طول می‌کشد، حال قرعه بکشند.
صدیق حضرت – خواندن نظامنامه لازم است.
آمیرزا محمود اصفهانی – تا نظامنامه خوانده نشود ما از اینجا نمی‌رویم.
(در این موقع برای اخذ رای در این مسئله، قرعه کشیدند که هر کس ذکر استثناء ترخیص دوره اول را در همان نظامنامه صلاح میداند ورقه سفید بدهد، و هر که به نوشته خارج خواهانست ورقه رنگین بدهد. بعد از قرعه، اکثریت آراء بر این شد که همان جزو نظامنامه باشد)
نظامنامه را طلب کردند که قرائت شود.
سیدالحکما– امشب تا نظامنامه خوانده نشود، احدی از وکلا نمی‌رود. اگر می‌خواهند صحه کنند، اگر نمی‌خواهند هم نکنند. دیگر کارد به استخوان رسید و صبرها تمام شد.
حاجی محمد تقی – با نسخه اولی مطابقه شود، که اگر کم و زیادی دارد معلوم شود.
(نسخه اول را هم آوردند به حاجی محمد اسمعیل آقا دادند و نسخه جدید را آقا میرزا طاهر قرائت میکردند).
اصل یازدهم – که مشتمل بود بر این که در موقع افتتاح مجلس، باید منتخبین قسم یاد نمایند بعدم مخالفت با دولت و سعی در امورات راجعه به خود در خیرخواهی ملت و ترقی مملکت، با نسخه اولی قدری مخالفت داشته.
آقا ملاحسن – همان ترتیب نسخه اولی چه ضرر دارد؟
حاجی محمد اسمعیل آقا – این صورت قسم مطابق است با آن قسمی که سلطان یاد می‌کند برای ابقاء این مجلس و حفظ حدود و حقوق آن. وکلا هم به این ترتیب قسم یاد می‌کنند، عیبی ندارد.
آمیرزا ابوالحسن خان – قسم در این موقع یا حق و صحیح است یا نیست، در صورتی که وکلا خواهند تخلف از سلطان عادل خودشان بکنند و بخواهند که جد و جهد در اصلاح ملک و ملت نمایند چه ضرر دارد که قسم یاد نمایند؟
آقا سید حسن تقی زاده – وکلا، وکلای ملت‌اند، به اینها قسم نمی‌دهند. قسم به نوکر و اجزاء مخصوص می‌دهند. در هیچ جا معمول نیست که به وکلای ملت قسم بدهند.
صدیق حضرت – این قسم به جهت تخلف نکردن با دولت است، نه برای حفظ حقوق ملت.
آقا سید محمدتقی هراتی – در نسخه اول چون کلمه (بمیزان شرع) بود در این نسخه هم که باشد، باقی آن عیبی ندارد (این لفظ نوشته و شروع بقرائت شد)
اصل پانزدهم اسقاط شده،
اصل شانزهم که مشتمل بود بمختار بودن مجلس در کلیه انشاء قوانین و اوضاع دوائر دولت و توسط شخص اول درخصوص موشح شدن به صحه همایونی و اجرا داشتن آن نیز اسقاط شده بود.
حاجی امین الضرب – چون این اصل عین مضمون دستخط است و دستخط هم در جزو نظامنامه چاپ خواهد شد و توسط شخص اول هم در صورت نبودن مجلس سناست، حال که بنا شد محل سنا منعقد شود و لوایح این مجلس برود بمجلس سنا و بعد از تصویب آن مجلس، به صحه همایونی برسد، بواسطه این دو جهت گفتند این اصل لازم نیست.
حاجی محمد اسمعیل آقا – این مجلس برای مشورت و وضع قوانین سیاست است، وقتی که کار با مجلس نباشد پس فایده این مجلس چیست؟
آقا سید محمد تقی هراتی – اگر غرض از مجلس فقط اظهارات لوایح خیرخواهانه باشد اعم از اینکه قبول بشود یا نشود، روزنامه نویسها هم اینگونه لوایح خیلی اظهار می‌دارند. شاید بهتر و مفیدتر هم گاهی بنویسند. پس مجلس حکم روزنامه نویس را دارد.
میرزا ابوالحسن خان – باید دید که سایر ممالک با بودن مجلس سنا این حق را به مجلس ملی دادند یا نه. اگر دادند شما هم مطالبه کنید، و اگر ندادند دیگر چه گفتگویی است؟
سعدالدوله – این تغییرات و گفتگوها همه برای اینست که چون مقصود فهم حقیقت مطلب نیست، شما علی‌الاتصال این نظامنامه را بدهید به کمیسیون، از آنجا بدهند به دولتیان، تغییر کرده برمیگردد و تغییر داده پس می‌رود. علی الدوام در تغییر است. مجلس باید چند نفر را که اعتماد و اطمینان به ایشان هست انتخاب کرده، بنشینند مراجعه کنند هر گاه قبول کردند فبها و هر گاه نکردند که نکردند.
آقای آقا سید عبدالله مجتهد – از اول مجلس سنا را گفته بودند که هر گاه امری در مجلس ملی اشکال پیدا کند که اکثریت آراء در آن متعسر باشد رجوع به سنا شود و از اجتماع این دو، تصویب و تصحیح آن امر صورت بگیرد نه به این طریق که حالا میگویند.
سعدالدوله – وضع مجلس سنا نه برای این است، بلکه مجلس سنا با این مجلس متفقاً باید کار بکنند.
رئیس – مطلب همین است، باید تمام مطالب اصلاح و انجامش به اتفاق این دو مجلس باشد.
سعدالدوله – اینکه نوشته شده دولت هر وقت بخواهد مجلس سنا را تشکیل می‌کند، حال دولت خواست تشکیل کند در صورت تشکیل مکلف به لوازم خود خواهد بود و باید کار بکنند، در این حال مطالب تغییر می‌کنند.
مخبرالملک – این نظامنامه را یک نفر ننوشته و نمی‌تواند بنویسد. از اول تمام آن را تصدیق کرده بودند، حال منکر می‌شوند.
حاجی محمداسماعیل آقا – کسی منکر آن مطلب نیست و آنچه را هم که قبول کردند انکار ندارند.
مخبرالملک – در آن نسخه سنا را قبول کرده‌اید در خصوص باقی تغییرات هم یک کمیسیونی از مجلس تشکیل بکنید ببینید در این تغییرات فقط تغییر الفاظ است یا راجع به معنی هم هست. ما که مقابله و اصلاح کردیم فرقی نداشتند.
حاجی محمداسماعیل آقا – شما می‌خواهید اجباراً به گردن مجلس بگذارید یا باید آنها قبول و تمکین بکنند؟
آقاسیدحسن تقی زاده – باید بدانیم که این مجلس ملی فعلاً تشکیل و افتتاح شده است یا نه. اگر نشده است که چه گفتگویی دارید؟ و هرگاه شده، باید در مجلس سنا مذاکره و گفتگو شود که چیست و چه می‌کنند. تا حال که کیفیت و چگونگی مجلس سنا را نمی‌دانستید چیست، پس در اصل آن مذاکره شود.
رئیس – این مجلس تشکیل و افتتاح شده و مجلس سنا را هم قبول کردند.
(جمعی گفتند مجلس سنا را به این طریق که حالا بیان می کنید قبول نکردیم)
آقاسیدحسین – مجلس سنا را در ضمن آن نظامنامه به اکثریت آراء قبول کردیم، حال که آن فصول تغییر یافت این هم یکی از آن فصول است، دوباره باید از تمام اخذ رأی کرد.
رئیس – این نظامنامه بود که ما نوشته بودیم پیش خودمان معلوم نبود که طرف قبول دارد تمامی آن را یا نه. حال که رجوع کردند این طور قبول می‌کنند، نه شما مجبورید نه آنها.
آقاسیدحسین – حال که ما مختاریم پس مجلس سنا که یکی از فصول آن است، باید مذاکره شود.
سعدالدوله – این نظامنامه است که طرف نوشته و قبول دارد. شما قبول ندارید، یکی دیگر بنویسید بدهید.
(بعضی گفتند که در آن نسخه، مجلس، وضع ادارات و تأسیس قوانین را متحمل می‌شد و حال با مجلس سناست. در این صورت فایده مجلس چه خواهد بود.)
رئیس – مجلس ملی لازم نیست وضع ادارات دولتی را بنویسد. مجلس سنا می‌نویسد به مجلس ملی ارائه می‌دهد و تصویب می‌خواهد. هرگاه مسامحه کنند مجلس اولاً اظهار و بعد از اظهار، انشاء قانون می‌کند و می‌فرستد.
حاجی محمدابراهیم – این نظامنامه را که نوشته بودید آنها غیر از دو فصل تمام آن را قبول داشتند. چرا پس این تغییرات پیدا شد؟
رئیس – آن وقت نظر به مجلس سنا نبود، ولی حالا که باید باشد، باید به اتفاق هم کار کنند.
حاجی محمدابراهیم – حال که مجلس اختیار و حکم ندارد و تمام کارها به تصویب سناست، چه فرق کرده؟ همانست که بود. هر چه می‌خواستند میکردند. حال هم بکنند. دیگر لازم نیست از ما سند و نوشته بگیرند.
رئیس – وضع قوانین را ممکن است که مجلس سنا نموده به تصویب مجلس برساند و می‌شود مجلس وضع کند بفرستد به سنا و ممکن است هر دو بالاتفاق این کار را بکنند، ولی در صورتی که مجلس تنها این عمل را نمود، صورت انشائی است که لازم الاجرا نیست مگر بتصویب مجلس سنا و بعد از صحه همایونی.
آمشهدی باقر– حال که وقت تنگ است و آقایان کسل شدند، از فردا صبح حاضریم که تا هر وقت طول بکشد برای ختم این عمل در اینجا حاضر باشیم. از آن وقتی که موکلین ما را برای این مجلس انتخاب نمودند بیکاریم و ما را برای این کار معین نمودند.
رئیس- بلی حال دیگر وقت خواندن نظامنامه نیست، ولی باید ملتفت بود که تاکنون این ترتیبات در این مملکت نبوده. در آنجاها که هست چطور رفتار می‌کنند؟ پس ما هم که اخذ این ترتیبات را از آنجاها کردیم، به همان نحو رفتار کنیم و بحثهای بیفایده ننمائیم.
آمشهدی باقر– ما وکلا چون شخص شما را از همه جهت از خودمان داناتر و بهتر و متدین‌تر دیده و دانسته بودیم، به طیب خواطر و رضایت نفس شما را رئیس دانسته قبول نمودیم، ولی تمامی رفقا و همقطاران میگویند که شما در امور جد و جهد نمی‌کنید و بعضی مطالب را به مسامحه می‌گذرانید.
رئیس- برای چه من ملاحظه می‌کنم؟ این اشتباه و خیال است که در حق من کرده‌اند.
حاجی محمد اسمعیل آقا – چون در موقع رد و ایراد، شما طرف صحبت می‌شوید و محاجه می‌کنید، اینست که اینطور تصور می‌کنند. شخص رئیس باید صحبت طرفین را گوش داده بعد از اتمام، قطع و فصل مطلب نماید.
رئیس- بعدها صحبتی نمی‌کنم، بلکه یک چند روز حاضر نمی‌شوم، تا این گفتگوها و مذاکرات ختم شود.
مخبرالملک – آن وقتی که مردم در سفارت بودند جمعی از محترمین آمده بودند و اظهاراتی نمودند، در حالتی که آن وقت کسی جرأت قبول وکالت کردن و قانون نوشتن نداشت، وقتی که ما اقدام کردیم سایرین هم اقدام کردند. با آن همه زحمات و سپر بلا شدن، حال ما را مغرض و طرفدار میدانند.
(تمامی گفتند که کسی شما را مغرض نمیداند و شما از اینگونه اغراض، مبرا هستید).
مخبرالملک – مردم تصور می‌کند که چون دارای مجلس شدند، باید با دولت طرف باشند و ما را سپر بلا قرار دهند.
حاجی محمد اسمعیل آقا– آن اشخاصی که آمدند و شما را داخل کار نمودند، همه خود را سپر بلا نموده بودند و همه قسم همراهی داشته و دارند. ولی مقصود این است که همه زحمت‌ها و جان کندنها برای اتحاد دولت و ملت و اصلاح مملکت است. در صورتی که اول فوائد راجع به دولت است بعد به ملت. با این ترتیب میگوییم دولت اینقدر طرف خود را ملاحظه و منظور نداشته باشد و همه چیز را بمقصود خود عمل نکند. قدری همراهی کند تا امور اصلاح شود.
(بعد از مباحثات و مذاکرات زیاد)
آقای آقا سید عبدالله مجتهد – مجلس که نتواند کاری بکند و چشمش به خارج باشد که آیا کاری به او رجوع می‌شود یا نمی‌شود، و بهیچ وجه اختیار نداشته باشد، مگر به اظهار لوایح، این چه مجلسی است و حاصلش چیست؟ اگر همان نظامنامه اولی را به ما می‌دهند قبول داریم، و الا نه.
حاج معین التجار – با مجلس سنا یا بی مجلس سنا، قبول دارید؟
آقای آقا سید عبدالله – سنا را هم قبول داریم و او را در اول امر هم لدی الحاجه قبول کرده بودیم که هر گاه مشکلی باشد در آن صورت به اتفاق این دو مجلس، آن امر انجام و ختم شود.
سعدالدوله – عقیده من اینست که یک کمیسیونی مرکب از پنج نفر، دو نفر از آقایان آقای آقاسیدعبدالله و آقای آقاسیدمحمد و یک نفر منتخب از وکلا و یک نفر از طرف دولت که قاطع و فاصل باشد، با خودم و یک نفر منشی، در همین مجلس، حضور تمام وکلا، فصل به فصل خوانده، بعد از توضیح و تنقیح و تصحیح، منشی آن فصل را نوشته و همین طور تا آخر در این مجلس ختم شده و تقویت نموده به صحه برسد. به شرط اینکه غیر از این پنج نفر، کسی حق نطق و گفتگو نداشته باشد. اگر صلاحست این کار را بکنید.
آقای آقا اسیدعبدالله مجتهد – خیلی خوبست، ولی دائره را قدری توسعه بدهید که ده دوازده نفر باشند. دو نفر از طرف دولت باشد و سه نفر از طرف علما باشند تا به اتفاق این عمل صورت بگیرد.
حاجی محمدتقی – باید آن دو نفر که از طرف دولت حاضر می‌شوند در این امر وکالت تامه داشته باشند که بعد از امضای آنها دولت متقبل باشد صحه و قبول آن را بپذیرد.
سعدالدوله – خوبست همینطور که گفته شد صورتی مجلس بنویسد و از دولت بخواهد که بیایند در همینجا ختم گفتگو کنند.
حاجی امین الضرب – این ترتیب باشد بهتر است یا اینکه همان چند فصلی که اسقاط شده و تغییر کرده آنها را بجای خودش بیاورند و تصحیح کنند؟ شاید دولت همان نسخه اولی را قبول کند.
سعدالدوله – چه ضرر دارد بنویسند یا این ترتیب یا امضاء آن نسخه اولی؟ هر کدام را قبول می‌نمایند بنمایند.
(آقای آقا سید عبدالله استفساراً به رئیس رو کردند که بنویسند؟)
رئیس- من رأی ندارم.
آقا سید عبدالله – رأی ندادن شما کافی در ننوشتن نیست، سایرین می‌خواهند که نوشته شود، پس بنویسند.
(آقا سید محمد تقی هراتی شرحی به مضمون ذیل به صدارت نوشت که چون اسقاط و تغییر بعضی از اصول نظامنامه، موضوع بحث و مذاکره در مجلس شد، اکثریت آراء و اتفاق قاطبه وکلا بر این شد که یا همان نسخه اولی را دولت به ما مرحمت نماید، و یا صورت کمیسیون مذکور را قبول نماید تا در این ماده، ختم مذاکره و مباحثه شود.)
سعدالدوله شرحی نوشته بودند در باب انتخاب وکلای گروس که حکومت خیلی استبداد به خرج می‌دهد و نمی‌گذارد انتخاب وکلا صورت بگیرد.
سیدالحکما شکایت از حکومت دامغان کردند در انتخاب وکلا.
جمعی شکایت از حکومت خراسان در این باب نمودند.
سعدالدوله – خراسان از همه جا بدتر و مغشوش‌تر است و اعمال حکومت آنجا سرمشق حکومتهای سایر ولایات شده است. باید در این باب، ترتیب صحیحی داد.