مذاکرات دارالشورای ملی
شنبه ۲۱ شهر شوال المکرم [۱۶ آذر ۱۲۸۵]
بعد از انعقاد،
آسید حسین بروجردی سؤال از نظامنامه نمودند، که چه شد.
آمیرزا محسن – امروز مجلسی برای قرائت آن مقرر شده بود. تا شب معلوم می‌شود کیفیت آن.
بعضی تجدید قرائت را سبب پرسیدند. جمعی گفتند شاید بعضی ایرادی داشته باشند. گفتند اگر چنین باشد و در قرائت هم مسامحه کنند، امری از پیش نخواهد رفت.
رئیس- آنچه لازمه سعی است از طرف مجلس خواهد شد، و بنا بود که دیروز مجلس از برای این مطلب منعقد نمایند، یکی دو نفر از اشخاص آن مجلس به عذری حاضر نشدند. امروز مجلس را بنا بود منعقد بنمایند و تطبیق این نسخه را با آن نسخه اصل نمایند. انشاءالله صحه خواهد شد.
سعدالدوله – پس از صحه، مجلس چه می‌کند؟
رئیس- ترتیب بودجه مالیاتی و جمع و خرج دولت را مرتب می‌نماید. پس از آن هم قانون ادارات را درست و تصحیح می‌کند. و این از طرف واحد نمی‌شود، باید وزرا هم همراهی کنند.
سعدالدوله – آنها که حاضرند. شما این بانک را که حال به این زحمت تشکیل می‌دهید برای رفع احتیاج فعلی است. بیست کرور قرض بی‌محل را باید به تعدیل مالیات اصلاح کرد. وزیر مالیه را بخواهید تا سؤال و جواب شود. وقتی باقی نمانده.
رئیس- باید اولا کتابچه جمع و خرج را خواست، بعد از آن، وزیر مالیه را در موقع احضار کرد.
سعدالدوله – لازم به این ترتیبات نیست. شما که مسبوقید از جاهای دیگر، که وزرا باید در مجلس حاضر باشند.
رئیس- قانون این نیست که قبل از اطلاع، همه روز آنها حاضر باشند.
سعدالدوله – من حال گفتگو با وزیر مالیه دارم. در بابت مالیات قوچان و قاینات و خراسان و کلیه بودجه مالیاتی می‌خواهیم توضیح شود. بنویسید در روز سه شنبه بیست و چهارم، وزیر مالیه حاضر شوند تا گفتگو شود.
(مقرر شد که به وزیر نوشته، تا حاضر شود)
آمیرزاطاهر – باید وزیر مالیه بودجه مالیاتی سنه وفات ناصرالدین شاه مرحوم را تا حال توضیح نماید.
(جمعی گفتند: حال لازم نیست و وقت تنگ است، از مطالب گذشته نباید استفسار کرد)
معین التجار از کیفیت حرکت عثمانی‌ها بالسنبه به رعایای ایران، اظهار داشتند که پنجاه نفر را در عتبات کشته، و در سرحد که معلوم است چه تعدیات کردند، و حال، زوار را قتل و غارت می‌کنند. در این صورت، تکلیف چیست؟
بعضی گفتند که فعلاً زوار را باید ممانعت کرد.
سعدالدوله – با وزیر خارجه گفتگو شود. مجلس او را احضار نماید و جواب بشنود.
بعضی گفتند: به صدارت نوشته، از او تکلیف بخواهند.
(قرار بر این شد که بعد از اطلاع به صدارت، رسماً باید با سفارت در این مسأله مذاکره شود).
آمیرسید ولی الله خان – برای انتخاب باقیمانده از وکلا، چه قرار داده شده؟
(بعضی گفتند که باید وکلا اصناف ترتیب انتخاب باقیمانده از وکلای اصناف دیگر را فراهم نمایند و به اطلاع زارعین و فلاحین، انتخاب آنها هم صورت بگیرد.)
رئیس – چون در حق وکلاء اصناف سابق، قدری حرفها گفته شد، لذا باید به طور دقت و صحت، این چند نفر را انتخاب کرد که جای حرف نباشد.
محقق الدوله – انتخاب فلاحین، مسأله مشکلی است.
میرسید ولی الله خان – به ریش سفیدان و کدخدایان ایشان اطلاع داده، جمع شوند برای انتخاب. هرگاه در بین خودشان، شخص قابل هست و وکیل کردند فبها، والا از اینجا کسی را انتخاب می‌نمایند.
(بعضی طریقه اطلاع را به وسیله اعلان و روزنامه گفته، بعضی دیگر از مجرای حکومت صلاح دیدند. جمعی به واسطه اقبال الدوله که وزیر خالصجات است، گفتند.
بالاخره قرار بر این شد که جمعی از وکلای مجلس روز بعد در انجمن دفتر مجلس حاضر شده، ترتیب انتخاب و موقع آن را مرتب و معین نمایند.)
چون در مجلس قبل، صحبتی از امتیاز معدن فیروزه و بوره کرمان و شهر بابک شده بود، امروز صاحب امتیاز (شیخ الملک) مکتوبی به مجلس نوشته و قرائت شد که مشتمل بود بر اظهار ملت پرستی و دولت خواهی. و از این که «این امتیاز محض خدمت به دولت و ملت گرفته شد. هر کس از وکلاء مجلس یا افراد ملت، مایل به این شرکت باشند، در کمال امتنان به مشارکت حاضر هستم و نسبت استخدام من به دولت انگلیس و فروختن این امتیاز را به خارجه، بکلی بی اصل و از روی بی‌ترتیبی ادارات و وزارتخانه‌ها است. چه هرگاه این امتیازنامه چاپ یا در روزنامجات مندرج می‌شد، آن وقت مطلب واضح و روشن بود و این ایرادات وارد نمی‌شد».
و قدری از خدمات ملیه و دولتیه خود را شرح داده بودند.
میرزاابوالحسن خان – اگرچه این نگارش موهم است، ولی چون هرچه اظهار شد، مجلس صحبت می‌دارد، باید اظهار این امتیاز از طرف صدارت به مجلس بشود. پس از اظهار، مجلس تصویب می‌کند یا نمی‌کند. صاحب امتیاز، حق این اظهارات را ندارد.
(همه تصدیق نطقش را نمودند)
بعد سعدالدوله هم گفتند: این اظهار امتیازنامه باید از وزارت معادن باشد.
امروز به توسط تلگراف، یک نفر از نمایندگان آذربایجان، آقا سید حسن تقی زاده معین شده، با صورت تلگراف اعتبارنامه در مجلس حاضر شد و اهل مجلس ایشان را تبریک گفتند.