مذاکرات دارالشورای کبری
شنبه ۱۴ شوال ۱۳۲۴ [۹ آذر ۱۲۸۵]
ابتدای انعقاد مجلس، در خصوص اعلانی که معاندین مجلس منتشر نموده‌اند، مذاکرات به میان آمد.
حاجی شیخ علی در ارسال مراسله بصدارت عظمی که روز پنجشنبه نوشته شده بود، استفسار کردند.
آمیرزامحسن فرستاده شدن مراسله و رفتن مدیر مطبعه شرقی را نزد آقایان و اظهاراتی که در عدم مسئولیت و تقصیر خود اظهار کرده بود، اظهار داشتند.
(مضمون نطق سعدالدوله در این موقع این بود) که:
- لازم است مطبعه‌ها و روزنامه‌ها آزاد باشند، لکن باید در مقابل این آزادی، دیوانخانه عدلیه تأسیس و قواعد و شروطی در این موضوع معین شده باشد، که هر کس نتواند به میل نفس هر چه بخواهد بنویسد و طبع نموده منتشر سازد.
و اگر مطلبی که موجب هتک شرف و ناموس کسی باشد، طبع و نشر شود، شخص منهتک، بموجب آن قواعد حق داشته باشد نویسنده و صاحب مطبعه را مورد مسئولیت و مؤاخذه و طرف ادعا قرار دهد.
(در خصوص نظامنامه اساسی و مطالبه آن، مذاکرات شد).
سعدالدوله استفسار نمودند که آیا به آنچه از طرف صدارت عظمی در این خصوص نوشته و اظهار شده است، اکتفا می‌توان کرد یا نه.
رئیس عدم کفایت آن را اظهار داشتند.
سعدالدوله به این مضمون نطق نمودند که تمام مردم به من و صنیع‌الدوله تعرض نموده و میگویند که شما ملاحظه نموده و بطوری که لازم است نطق نمی‌کنید. لکن من ابدا ملاحظه و باکی ندارم، ولی می‌گویم با اینکه ما هنوز نظامنامه نداریم، نمی‌توانیم چیزی بگوییم. آنچه تاکنون گفته‌ایم، چه اثری بخشیده؟ در این صورت خوب است مادامی که نظامنامه ما نیامده، و به ما نرسیده، چند روز مجلس را مرخص فرمایند تا نظامنامه داده شود.
دیگر اینکه حکام ولایات برای تصرفات مالکانه که در امر حکومت‌ها می‌کنند و خیالات مستبدانه که در نظر دارند، میل به پیشرفت عمل انتخاب وکلا ندارند و در این خصوص مسامحه می‌کنند.
در این خصوص، عریضه‌ای مشتمل بر استدعای ارسال نظامنامه مجلس، و اظهار احتمال اختلال در امر مجلس بواسطه تأخیر و تعویق فرستادن آن، و اظهار دلتنگی از بعضی از وزراء به حضور همایونی عرض شد و مراسله هم به صدارت نوشته شد که عریضه مذکور به رسالت چند نفر از وکلا به حضور برسد.
صدیق حضرت تقدیم این عریضه همایونی را بواسطه تطویل آن، با کسالت مزاج مبارک همایونی صلاح ندیدند.
وثوق الدوله مطالبه و استعلام رای عمومی مجلس را در ارسال و عدم ارسال آن خواستار شدند.
حاجی امین الضرب اظهار داشتند که دیشب در اداره صدارت عظمی امر نظامنامه مطرح شده و محتمل است که رئیس را طلب و احضار کنند.
بالاخره اغلبیت آراء بر این شد که عریضه‌ای به طور اختصار به حضور همایونی تقدیم شود.
در خصوص مراسله صدارت عظمی، سعدالدوله رای دادند که باید این مراسله متضمن دو جمله باشد. یکی مطالبه تعیین تکلیف و یکی اظهار مجهولیت طرف مذاکرات و خطابات و مسئولیت مجلس.
معین التجار هم در موضوع تعیین تکلیف، اظهار اتحاد رای و هم‌عقیدگی نموده گفتند: در صورتی که ماها بلاتکلیف باشیم و حدود و حقوق ما مجهول باشد، نتیجه اجتماع ما چه خواهد بود؟
مخبرالملک در موضوع مطالبه و درخواست ورود وزراء، اظهار مخالفت رای نموده گفتند: از طرف مجلس نباید مطالبه احضار وزراء بمجلس بشود، بلکه در موقع لزوم و احتیاج وزارتخانه‌ها خود وزراء باید بمجلس حاضر شوند.
مسئله بانک ملی موضوع مذاکره شد.
مضمون نطق سعدالدوله در این موضوع این بود که: «قاطبه مردم در امر استقراض داخلی و تشکیل بانک ملی، ادعای همراهی و معاونت می‌کردند. معلوم می‌شود تماماً الفاظ بی‌معنی بوده است، زیرا با اینکه چند روز است اعلان بانک منتشر شد و محل فروش بلیط‌های آن معلوم شده است، هنوز ده نفر نرفته و از بلیط‌های آن نخریده‌اند، در صورتی که فقط وکلای مجلس می‌توانند از خود و کسان خود بیشتر از یک کرور بلیط خریداری نموده و وجه آن را کارسازی نمایند.
چرا کسان خود و تمام مردم را ترغیب به همراهی و همدستی در این موضوع نمی‌کنید، و با اینکه صدای این مجلس بتمام روی زمین و تمام دول رسیده و همه متوجه به این مجلس و منتظر مشاهده آثار و نتایج آن هستند، چرا بواسطه عدم اقدام، موجبات توهین آن را در انظار فراهم می‌کنند؟
من به بعضی از بانکهای خارجه رفته‌ام، طوری ترتیبات آن منظم و معتبر و اعضاء آنها محترمند که شرکت در این بانکها اسباب افتخار است. و من وقتی که امور تأسیس بانک مرتب و شروع به تشکیل آن شد، علاوه بر آنچه داده‌ام، تمام مطالبات و نقدی خود را جمع‌آوری نموده در این بانک خواهم گذارد.»
از ترتیب اطمینان بانک مذاکره شد. جمعی عنوان کردند که باید مردم را مطمئن نمود و معلوم داشت که مایه اطمینان مردم چیست. همه مردم پس از تحصیل اطمینان، همراهی و اقدام خواهند کرد.
مخبرالملک اظهار داشتند که هیچ اطمینانی بالاتر از اقدام و مداخله مجلس در این امر نیست.
سعدالدوله اظهار کردند که فی الواقع من از این گفتگوها و اظهارات، خجالت می‌کشم. همین مردم بودند که چند روز قبل در همراهی و اقدام در این موضوع از جان و مال می‌گذشتند و می‌گفتند که مجاناً و بلاعوض کمک و امداد نموده و پول می‌دهیم، حالا چه شده که منتظر تحصیل اطمینان هستند و هیچ اثری از اقدامات آنها ظاهر نمی‌شود؟ کدام اطمینان بهتر و بالاتر از این است که خود اشخاصی که برای تحویلداری معین شده‌اند و قیمت بلیط‌ها نزد آنها جمع می‌شود، هر یک در این بانک مبلغ گزاف شرکت دارند و صاحب تمول و ثروت کافی هستند.
من شخصاً یک پارچه ملک، مالک هستم. با اینکه در مقابل قروض من بیع شرط است، برای فروش و دادن اضافه قیمت آن از فروش سابقه خودم به این بانک حاضرم.
(پس از اختتام این خطابه، تمام مستمعین تماشاچی، تحسین و تمجید و ترحیب نمودند).
میرزامحمود پس از اختتام این خطابه و نطق اظهار داشتند که بهتر این است که اعلان شود که وجه موجودی از بابت حقوق قشونی پرداخته می‌شود.
محقق الدوله رای دادند که لازم است آقایان علما خاصه مؤسسین مجلس، در اوقات معینه روی منابر، مردم را ترغیب و تحریص و تهییج و تحریک به همراهی در تشکیل بانک نمایند. و بهتر این است که معارضین این امر از اقدامات بی نتیجه خود دست بکشند.
محقق الدوله در ماده اصلاح بودجه سنه آتیه، عنوان مطلب کردند.
آقا میرزا محسن سؤال کردند که آیا اقدام در اصلاح بودجه از طرف مجلس بهتر است یا مطالبه اصلاح آن.
سعدالدوله عقیده خود را در این موقع، اینطور اظهار داشتند که مطالبه و اظهار اصلاح این امر، پس از تأسیس و ترتیب بانک مناسب‌تر است و پیشرفت نزدیک‌تر است.
جمعی این عقیده را تصویب کردند.