مذاکرات جلسه ۳۰ اسفند ۱۳۰۲ مجلس شورای ملی: طرح قانونی تبدیل رژیم مشروطیت به جمهوریت

صورت مشروح مجلس یوم پنجشنبه ۳۰ برج حوت [اسفند] ۱۳۰۲ مطابق ۱۴ شعبان ۱۳۴۲

(مجلس سه ربع ساعت قبل از غروب به ریاست آقای مؤتمن‌الملک تشکیل گردید)

(صورت‌مجلس یوم قبل را آقای سرکشیک‌زاده قرائت نمودند)

رئیس– صورت‌جلسه ایرادی دارد یا خیر؟

(بعضی گفتند خیر)

رئیس– راپرت وکالت آقای اخگر مطرح است- آقای مدرس مخالفت کرده‌اند.

مدرس– مخالفتم را استرداد کردم

رئیس– رأی می‌گیریم به وکالت آقای اخگر.

آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.

(عده کثیری قیام نمودند)

رئیس– تصویب شد

(خطاب به آقای مدرس) نسبت به آقای کازرونی چطور؟

مدرس– آن را هم استرداد کردم

رئیس– این یکی را هم رأی می‌گیریم

آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند

(اکثر برخاستند)

رئیس– تصویب شد. راپرت نمایندگی آقای اجاق مطرح است.

مدرس– مخالفت خود را استرداد کردم.

رئیس– کسانی که وکالت آقای اجاق را تصویب می‌کنند قیام فرمایند.

(غالب نمایندگان قیام نمودند)

رئیس– تصویب شد. پنج نفر از آقایان پیشنهاد کرده‌اند که راپرت نمایندگی آقای کی استوان از دستور امروز خارج شود.

در این باب مخالفی هست یا خیر؟

بعضی از نمایندگان- خیر

رئیس– آقای ناصرالاسلام (اجازه)

ناصرالاسلام– اگر اجازه بفرمایید اسامی پیشنهادکنندگان را بخوانند.

(اسامی پیشنهاد کنندگان به شرح آتی خوانده شد)

مدرس- حاج‌آقا اسمعیل- آقامیرزا سیدحسن‌خان رعیم- عبدالله یاسائی- اعتبارالدوله- یکی از امضاها لایقرء است.

رئیس– امضای آقای آقامیرزا سیداحمد بهبهانی است. دیگر راپرتی نیست.

نجات– راپرت خود آقای رئیس حاضر است مطرح شود.

رئیس– مال بنده می‌ماند برای جلسه بعد.

(بعضی از نمایندگان- رأی بگیرید)

رئیس– آقای حاج‌ عزالممالک (اجازه)

حاج‌ عزالممالک– بنده تقاضا می‌کنم رأی گرفته شود.

رئیس– خوب رأی می‌گیریم.

آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند

(به اتفاق قیام نمودند)

رئیس– تصویب شد.

آقای دستغیب. (اجازه)

حاج‌ سیدمحمدباقر دستغیب- بنده پیشنهاد می‌کنم جلسه را ختم کنیم. برای خاطر این‌که ۳ عید با هم مصادف شده و اتفاق افتاده و با هم توأم شده یکی عید نوروز است. یکی جمعه است یکی تولد امام‌ زمان عجل‌الله فرجه) و چون بعضی از آقایان می‌خواهند به حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام مشرف شوند (شاید خود این بنده موفق نشوم) ولی بعضی‌ها می‌خواهند مشرف شوند و شب‌ جمعه هم هست و مستخدمین مجلس هم هر کدام کارهایی دارند چون شب عید است از این جهت پیشنهاد می‌کنم که جلسه را ختم بفرمایید و جلسه بعد را هر وقت می‌خواهید معین فرمایید.

رئیس– آقای ناصرالاسلام (اجازه)

ناصرالاسلام– در این موضوع چیزی نمی‌خواهم عرض کنم.

رئیس– آقای تدین (اجازه)

تدین– راجع به قسمت‌های اولیه بیانات آقای دستغیب که فرمودند امشب جنبه ۳ عید را به خود گرفته است، بنده هم موافقم، ولی به عقیده بنده باید این جلسه را تعطیل نکرد و ادامه داد، برای این که به این هیجانات که از طرف موافق و مخالف نسبت به موضوعات و نسبت به تقاضاهایی که از عموم ایالات و ولایات و مرکز شده است خاتمه داده شود. امروز را اگر ما تعطیل بکنیم طبعاً برای ایام عید هم چند روز باید تعطیل کرد. به عقیده من نمی‌شود تمام افراد و ملت با یک عده از مردم را بدون تکلیف گذاشت. همه آقایان می‌دانند که امروز در نقاط مختلفه ایران منتظر تصمیمات مجلس شورای ملی هستند که مجلس نفیاً و اثباتاً هرچه زودتر تکلیف آنها را معین کند. در اغلب نقاط مملکت شروع به تعطیل شده و یک مملکتی را به حالت تزلزل و هیجان انداخته‌اند. البته مصلحت و مقتضی نیست که به این قضایا ادامه داده شود. بنابراین برای این که به این هیجانات و تظاهرات خاتمه داده شود، بهتر این است که مجلس تصمیم قطعی خودش را امروز بگیرد و عیدی بدهد به ملت ایران.
خاطر همه آقایان مستحضر است الان چند روز است که وقت مجلس هم مشغول است به این‌که راه حلی پیدا کند و بالاخره از نقطه‌نظر انصاف، نه از نقطه‌نظر نمایندگی که ماها از طرف مردم داریم، باید زودتر ترتیب اثر به اظهارات آنها بدهیم و نمی‌شود بی‌اعتنایی به حرف‌های مردم کرد. البته ما نمی‌توانیم ترتیب اثر ندهیم، بی‌اعتنایی به تقاضای یک ملت یا عده از ملت یا یک نفر، از برای احدی شایسته نیست، مخصوصاً از برای مجلس شورای ملی که خودش را نماینده قاطبه اهالی ایران می‌داند.
بنابراین بنده به سهم خودم (نمی‌دانم در اقلیت خواهم افتاد یا نه و البته ماها در اقلیت هستیم- به جهت این‌که فراکسیون تجدد اکثریت ندارد) عرض می‌کنم که باید همین جلسه را ادامه داد و یک جواب قطعی به مردم داد والا جواب ندادن به مردم یک قدری سوء اثر ایجاد خواهد کرد. ولی وقتی که مجلس تصمیم قطعی خودش را اتخاذ کند البته موافق و مخالف متقاعد خواهند شد و با این که مقدمات این امر در جلسات خصوصی تهیه شده و چند ماده هم طبع و توزیع شده و امروز بنده شخصاً تصور می‌کنم که در این قسمت موافق هم داشته باشم تقاضا و پیشنهاد می‌کنم که لااقل همان سه ماده که راجع به تصمیمات مجلس نسبت به این تقاضاهای عمومی شده است در همین جلسه مطرح شود و یک تکلیفی مجلس معین کند تا مردم هم لااقل امیدوار شوند که به مجلس شورای ملی، اقلاً تا این حد حاضر است که جوابی به آنها بدهد. بنابراین مخالف هستم با تعطیل مجلس در الان.

رئیس– آقای دستغیب (اجازه)

دستغیب– فرمایشات آقای تدین همین طوری که قسمت اول عرایض بنده را تصدیق کردند، قسمت اخیر فرمایشات ایشان را بنده هم تصدیق می‌کنم برای این‌که مجلس شورای ملی هر چه زودتر باید تکلیف مردم را از مخالف و موافق و له و علیه معلوم کند و البته آن را هم تصدیق می‌کنیم که بلاتکلیف گذاشتن مردم سوءاثر دارد، ولی اگر این را مقایسه کنیم با احساسات مردم و مطالبی که یک قدری پای مذهب در کار می‌آید یعنی از قبیل این که انعکاسات خارجیش با انعکاسات داخلیش چه طور است، چون امشب شب جمعه است و شب عید نوروز است ما باید از هر جهت امشب را در انتظار مردم و خودمان و نسبت به عقاید خودمان از این ۳ جهت امشب را مقدس بشماریم.

تدین– همه مقدس می‌شماریم، کسی نگفت مقدس نیست.

دستغیب– اجازه بفرمایید. و علامت این که ما امشب را مقدس می‌شماریم (علامت هر چیزی پهلویش محفوظ است) تعطیل مجلس شورای ملی است از حالا چرا؟ آقایان تصور می‌کنند که بهترین علامات برای مقدس شمردن امشب خدمت به ملت کردن و تکلیف مردم را معین کردن است و در همین حین باید ما هم همان طور که در سنوات قبل مرسوم و جاری بوده امسال هم چون علاوه بر عید نوروز عید دیگری هم درکار آمده است ما باید بیشتر آن را اهمیت بدهیم، چون عید مذهبی است باید امشب را تعطیل کنیم و علاقه‌مندی خود را به‌خصوص به مسئله تولد حضرت حجت‌ عجل‌الله تعالی فرجه اظهار کنیم و امشب و فرداشب را تعطیل کنیم. و به عقیده بنده این تعطیل بیشتر حسن اثر دارد.
به علاوه آقای تدین فرمودند چند روز هم برای عید تعطیل می‌شود. بنده عرض می‌کنم خوب است از آن طرف در عوض تعطیل را کمتر کنند. فردا روز عید است، جمعه و شنبه را تعطیل کنیم، روز یکشنبه جلسه بشود و یا برای این‌که ما می‌خواهیم زودتر تکلیف مردم را معین کنیم روز شنبه عصر مجلس شود. ولی بخاطر این که امشب در مذهب اسلام و شیعه از شب‌های میمون و مبارک است بنده تقاضا می‌کنم که تعطیل بشود.
علاوه بر این چیز دیگری هم هست و آن این است که ما یک عید قومی و یک عید ملی هم داریم که ناچار همه اهل منزل‌هاشان کارهایی دارند و مستخدمین مجلس را من نگاه می‌کنم ۳ روز است گرفتارند و دیشب و پریشب از صبح تا ساعت شش از شب گذشته کار می‌کرده‌اند، مخصوصاً دیشب را تا نصف‌شب اینجا بوده‌اند. خوب این‌ها خانه دارند زندگانی دارند، ما هم داریم. شاید یکی از آقایان بخواهند امشب مشغول عبادت و خواندن دعای کمیل بشوند، حالا هم نزدیک غروب است.
آن تصمیماتی را هم که آقای تدین فرمودند در جلسه خصوصی گرفته شد، آن تصمیمات را هم امروز البته مجلس نمی‌تواند فوراً جواب بدهد و ناچار چند روز طول می‌کشد و می‌ماند برای بعد از عید.
یک نکته دیگری هم الآن به نظرم رسیده و آن این است همین جهتی را که آقای تدین برای ادامه مذاکرات مجلس بیان فرمودند، بنده هم به همین جهت که در ذهن ایشان ثبت است و گمان می‌کنم اشراق باشد و در ذهن بنده هم از اشراقات بهینه ایشان اشراق شده به همان نقطه‌نظر عرض می‌کنم اگر امروز و فردا تا روز شنبه مجلس را بگذاریم تعطیل شود و از روز یکشنبه شروع کنیم به جواب دادن مردم، این هم برای مجلس و هم برای دولت و هم برای مملکت، بهتر خواهد بود.

رئیس– آقای مدرس (اجازه)

مدرس– اگر تقاضا بکنم از آقای تدین که تعطیل را قبول بکنند و بنده هیچ عرض نکنم بهتر است، والا عرض بکنم.

رئیس– آقای حاج‌ سیدالمحققین (اجازه)

حاج‌ سیدالمحققین– چون آقای تدین در قسمت فرمایشاتشان از فراکسیون تجدد اسمی بردند، بنده هم توضیحاً عرض می‌کنم که این پیشنهاد آقای دستغیب عقیده خودشان بوده و در فراکسیون آزادی‌خواه چنین مذاکره نشده است.

(جمعی گفتند مذاکرات کافی است)

رئیس– رأی می‌گیریم پیشنهاد آقای دستغیب که جلسه ختم شود.

آقایانی که موافقند قیام فرمایند.

عده قلیلی قیام نمودند.

رئیس– تصویب شد. یک طرحی جمعی از آقایان داده‌اند مشتمل بر ۳ ماده، قرائت می‌شود.

به شرح ذیل قرائت شد:

«مقام رفیع مجلس شورای ملی 

نظر به تلگرافات عدیده‌ که از تمام ایالات و ولایات و تمام طبقات مملکت در مخالفت با سلسله سلاطین قاجاریه و رای به انقراض سلطنت خانواده مذکور رسیده، و نظر به‌ اینکه تقریباً در تمام تلگرافهای واصله، اظهار و تمایل به جمهوریت شده و صراحتاً اختیار تغییر رژیم را به مجلس شورا داده‌اند، و چون قانوناً این تلگرافات کافی برای تغییر رژیم نیست، ما امضاکنندگان، سه ماده ذیل را به مجلس شورای ملی به قید فوریت پیشنهاد می‌نماییم که به معرض آراء عامه گذاشته شود:

ماده اول: تبدیل رژیم مشروطیت به جمهوریت.

ماده دوم: اختیاردادن به وکلاء دوره پنجم که در مواد قانون‌ اساسی، موافق مصالح مملکت و رژیم تجدیدنظر نمایند.

ماده سوم: پس از معلوم‌شدن نتیجه آراء عمومی، رژیم به وسیله مجلس شورای ملی اعلام گردد.»

رئیس– این طرح ممکن نیست امروز مطرح شود و موافق نظامنامه باید بماند برای جلسه دیگر و فقط مساعدتی که بنده می‌توانم با امضاکنندگان این طرح بکنم این است که از اختیاری که برای بنده در نظام‌نامه شده است صرف‌نظر بکنم و آقایان منتظر نشوند که کمسیون مبتکرات تشکیل شده و این طرح به آنجا رجوع شود و همین طور باشد تا بعد در خود مجلس مطرح شود.

آقای افشار (اجازه)

آقامیرزا رضاخان افشار– عرضی ندارم.

رئیس– آقای حائری‌زاده. (اجازه)

حائری‌زاده– این طرح…

رئیس– این را باید قبل عرض کنم که روز مذاکره باید از حالا معین شود.

حائری‌زاده– چون این طرح یک مسئله خیلی مهمی است حتی در کلمات و عباراتش هم باید خیلی دقت شود و جزو یکی از مسائل عادی نمی‌شود آن را قرار داد، از آقای رئیس استدعا می‌کنم که از شعب موجوده از هر شعبه یک نفر یا ۲ نفر معلوم شود و این طرح را در آن جا مطالعه کنند و در جلسه آتیه راپرتش را بیاورند و تکلیفش را معین کنند.

رئیس– برای اطلاع خاطر آقایان عرض می‌کنم باید این طرح در یک جلسه دیگری که امروز نباشد قابل توجه بشود بعد مذاکره بشود.

(گفته شد صحیح است.)

امروز کاری که می‌توانیم بکنیم این است که آن روزی که این طرح باید در مجلس قابل‌ توجه شود معین می‌نماییم.

آقای کازرونی. (اجازه)

کازرونی– عقیده بنده این است در اولین روزی که عده کافی از وکلا اعتبارنامه آقایان تصویب شد بایستی هیئت‌رئیسه دایمی منتخب شود.

رئیس– آن مطلب دیگری است، ربطی به این موضوع ندارد.

آقای سهام‌السلطان. (اجازه)

سهام‌السلطان– همان طور که بعضی از آقایان مذاکره کردند بنده معتقدم چون فردا عید است البته جلسه تعطیل می‌شود و برای این که به ولایات و به مردم یک جواب‌هایی داده شود و هرچه زودتر این مسئله خاتمه پیدا کند، روز شنبه را بنده پیشنهاد می‌کنم که جلسه تشکیل شده و این طرح مطرح شود و اقلاً در ظرف سه چهار روز این تکلیف معین شود و چون به همه ماها از ولایات تلگرافاتی می‌رسد که باید تکلیف آنها معین شود مخصوصاً برای بنده هم تلگرافاتی رسیده است بنابراین عرض می‌کنم هرچه زودتر تکلیف مردم معین شود، بهتر خواهد بود این است که پیشنهاد می‌کنم جلسه آتیه عصر شنبه باشد.

رئیس– آقای مدرس. (اجازه)

مدرس– همان طور که آقای حائری‌زاده اظهار داشتند چون مطلب، مطلب مهمی است بنده عرضم این است که باید وکلایی هم که مسافرت کرده‌اند و شاید قریب ده پانزده نفرند آن‌ها هم برگردند و هیئت به این مهمی در حضور تمام وکلا مطرح شود، چون الآن ده پانزده نفر از وکلا مسافرند، لهذا عقیده من این است که باید هیئت‌رئیسه دائمی تشکیل بشود و این مسافرین هم بیایند که شاید تا پنج روز بعد از عید باشد، و بعد این مسئله مطرح شود.

رئیس– آقای تدین. (اجازه)

تدین– تشخیص عده کافی با مقام محترم ریاست است و البته مقام محترم ریاست وقتی که این مسئله را تشخیص دادند آن وقت در مجلس مطرح می‌شود. و اما این‌که آقای حائری‌زاده اظهار کردند که این مطلب خیلی مهم است و به عقیده ایشان باید از هر شعبه یک نفر یا دو نفر انتخاب بشود و یک کمیسیونی تشکیل بشود، بنده اینجا می‌خواهم یک تذکری به آقا بدهم در عین این‌که تمام این‌ کارها شده اما به‌طور غیررسمی. زیرا کمیسیون دوازده نفری تشکیل شد از هر شعبه دو نفر که یک نماینده‌اش هم خودتان بودید، این مسئله در چند جلسه مطرح شد و بعد هم در جلسه خصوصی به طور غیررسمی مدتی در آن مذاکره شد و بالاخره تصور می‌کنم تمام آقایان فردافرد از موضوع این مواد مستحضرند و هر کدام از آقایان آن اندازه که بایستی فکر و دقت و تأمل بکنند تا به حال کرده‌اند. بنابراین کمیسیون دیگری از شعب و غیرشعب بنده تصور نمی‌کنم لازم باشد مگر آن چیزی را که مقام محترم ریاست اظهار کردند، و آن هم چون از حق خودشان بود صرف‌نظر فرمودند بنابراین من محتاج نمی‌دانم که به کمیسیون دیگری ارجاع شود. بنابراین بنده موافقم با همان روزی که آقای سهام‌السلطان فرمودند در صورتی که مقتضیات قانونی موجود شود، در همان جلسه علنی مطرح شود و به علاوه چون اوراق مربوط توزیع شده، تا روز شنبه آقایان نمایندگان می‌توانند مطالعات کامل در اطراف این مسئله بنمایند و در روز شنبه افکارشان اینجا مطرح شده و اکثریت هرچه رأی داد اطاعت خواهد شد.

رئیس– آقای ناصرالاسلام پیشنهاد کرده‌اند روز شنبه پس فردا دو ساعت به غروب جلسه تشکیل شود.

(جمعی از نمایندگان صحیح است)

رئیس– رأی می‌گیریم به پیشنهاد ایشان. آقایانی که تصویب می‌کنند قیام فرمایند.

(اکثر قیام نمودند)

رئیس– تصویب شد.

آقای آقاسیدیعقوب. (اجازه)

آقا سیدیعقوب– آقای رئیس یک چیزی در این بین فرمودند که بنده فهمیدم گمان می‌کنم که فرمودند بایستی مذاکرات محدود باشد، استدعا می‌کنم دو مرتبه بفرمایید که بنده ملتفت شوم و بدانم که روز شنبه تکلیفم چیست؟

رئیس– در خارج مجلس عرض می‌کنم.

(مجلس مقارن غروب ختم شد.)

رئیس موقتی مجلس شورای ملی- مؤتمن‌الملک