اعضاء انجمن معارف در مجالس عدیده که با حضور وزیر علوم منعقد گردیده مذاکرات لازمه مفیده دایر به تنظیمات مجلس معارف و تعیین تکالیف اعضاء آن نموده و برای تکمیل نواقص و انتظام این مجلس محترم و استدامه آن نظامنامه مخصوصی ترتیب داده و نوشته‌اند که از لحاظ انور اقدس همایون شاهنشاه رعیت پرور اسلامیان پناه ارواحنا فداه نیز گذشته و به دستخط مبارک هم موشح گردیده است و ما صورت آن را برای اطلاع و استحضار خاطر عموم مشترکین عظام عینا در این روزنامه درج می‌نماییم.
صورت نظامنامه انجمن معارف
از آنجا که ترقی هر ملت و آبادی هر مملکت و مکنت و ثروت هر دولت موقوف و منوط است به نشر علوم و رواج صنایع؛ و حصول این مقصود مربوط است به تربیت ابناء ملت و اهالی مملکت و از لوازم و اسباب این کار ایجاد مدارس و مکاتب عدیده منظمه و تسهیل امر تعلیم و تعلم است لهذا از یک سال قبل بر حسب اراده و اجازه علیه بندگان اعلیحضرت قوی‌شوکت اقدس همایون شاهنشاه دانش پرور دین پناه مظفرالدین شاه قاجار ارواحنا فداه مخصوصا برای اجرای این مقصود مقدس ایجاد و تشکیل انجمنی موسوم به «انجمن تاسیس مکاتب ملیه ایران» در دارالخلافه باهره طهران شده و این انجمن تاکنون هم خود را صرف ایجاد مدارس و مکاتب ملیه نموده و بحمدالله تعالی تا یک درجه به مقصود خود نایل گردیده چند مدرسه بزرگ ملتی تشکیل داده‌اند که فعلا در کمال نظم و آراستگی دایر و متعلمین آنها همه روزه حاضر و مشغول تحصیل همه قسم از علوم مفیده این عصر هستند و امیدواری کامل حاصل است که در ظل مراحم و توجهات کامله ملوکانه و به همت غیرتمندان ملت و هواخواهان عالم انسانیت و طالبان ترقی دین و دولت روز به روز پیشرفت کار انجمن معارف بیشتر و به ایجاد و تشکیل مدارس عدیده دیگر نیز چه در دارالخلافه طهران و چه در سایر بلدان ایران موفق شوند انشاءالله تعالی.
و ترتیبات و تنظیمات این انجمن از قراری است که در این نظامنامه مندرج و برای اطلاع عموم مردم منطبع و منتشر می‌گردد؛ و این وجیزه مشتمل است بر دو مقاله و هر مقاله بر چند فصل.
مقاله اولی
در بیان ترتیبات مجلس انجمن معارف
مشتمل است بر بیست و یک فصل
فصل اول
انجمن معارف عبارتست از هیئت اجتماعیه جمعی از علما و افاضل و اعیان و اشراف که فعلا از اعضاء انجمن هستند و نیز سایر علما و فضلا و ارباب دانش مملکت بالطبع داخل این انجمن خواهند بود و در مواقع لازمه به قدر لزوم و امکان برای حضور در انجمن و استفاده ار عقل و رای و دانش ایشان دعوت مخصوص خواهند شد.
فصل دویم
این اجمن تشکیل شده است فقط برای ایجاد مدارس و مکاتب ملتی و مذاکرات راجعه به امورات و ترتیبات مدارس و مکاتب و تسهیل امر تعلیم و تعلم و تهیه اسباب تربیت و ترقی ابناء ملت و انتشار علوم و صنایع در مملکت پس مطلقا سخنی که از این موضوع و مقصود خارج باشد اعم از مطالب دولتی یا غیر آن در این مجلس مذاکره نخواهد شد.
فصل سیم
اجزاء این انجمن هفته‌ای یک روز که روزهای چهارشنبه باشد بر سبیل استمرار از چهار ساعت به غروب مانده الی غروب در محلی مخصوص حاضر و مجتمع خواهند بود و لدی الاقتضاء به قدر ضرورت مجالس فوق العاده نیز تشکیل خواهد شد.
فصل چهارم
اشخاص متهم و بدنام و مقصرین دین و دولت و متجاهرین به فسق و فجور حق دخول در این انجمن را ندارند و ابدا پذیرفته نخواهند شد و اشخاصی که کمتر از سی سال داشته باشند نیز به سمت عضویت در این مجلس پذیرفته نمی‌شوند.
فصل پنجم
چون این انجمن فقط برای تمهید خیر عامه و ترقی ابناء ملت و خدمت به اهالی مملکت است اعضاء آن در این مجلس بکلی از اغراض شخصیه خالی و از خیالات خارج از این مقصود بری خواهند بود و با یکدیگر در اتحاد و موافقت منزله نفس واحده را خواهند داشت تا مقاصد و مطالب منظوره به این حسن اتفاق پیشرفت حاصل نماید و مخصوصا تمام آداب و رسوم و حرکات و سکنات و دقایق حالات و مقالات این مجلس محترم بر نهج شرع مطاع خواهد بود.
فصل ششم
چون بندگان اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی خلدالله سلطانه به اقتضای کمال رعیت‌پروری و غایت توجه به ترقیات علمیه و رعایت سرافرازی و افتخار اعضاء انجمن که فی الحقیقه به شرفی راجع به تمام افراد ملت است به موجب دستخط قضا آیت مبارک ریاست این انجمن را بعهده نفس نفیس همایون خودشان گرفته و از طرف قرین الشرف خسروانی جناب مستطاب اجل نیرالملک وزیر علوم و معارف را مامور به انتظام امورات این مجلس فرموده‌اند جناب ایشان حسب المقرر در هر مجلس حاضر و ناظر و مراقب انتظم مجلس خواهند بود.
فصل هفتم
بموجب دستخط مهرآیت همایون تمام راپورت‌ها و عرایض و مطالب و مستدعیات این انجمن بتوسط وزارت جلیله علوم و معارف به عرض خاکپای مبارک خواهد رسید و احکام لازمه شرف صدور خواهد یافت.
فصل هشتم
اعضاء انجمن به اکثریت آراء مجلس در هر سه ماه یک مرتبه یک نفر از اجزاء انجمن را ناظم مجلس قرار خواهند داد که موافق دستورالعمل وزارت جلیله علوم و معارف مراقب ترتیبات و تنظیمات مجلس باشد و آنچه دستورالعمل از طرف وزارت علوم به او داده شود بدون تخلف از همان قرار معمول خواهد داشت.
تغییر ناظم زوتر از سه ماه ممکن نیست مگر آنکه جهت فوق العاده روی دهد.
فصل نهم
هر یک از اعضاء مجلس که بخواهد عنوان مطلبی یا اظهار رایی نماید بر دیگران است که ساکت و مستمع بوده تا مطلب و سخن او بکلی قطع و تمام شود و تا کلام او تمام نشده است دیگری حق تکلم نخواهد داشت و ناظم مراقب اجرای این فقره خواهد بود که مجلس بی‌نظم و مذاکرات درهم نشود.
فصل دهم
در هر یک از مجالس مطالبی را که در مجلس بعد باید مذاکره شود معین خواهند نمود تا هر یک از اعضاء انجمن خیالات خود را از پیش در آن باب کرده و رای صحیح خود را برای مجلس دیگر حاضر نمایند و در مجلس بعد همان مطالب مطرح گفتگو خواهد بود.
فصل یازدهم
هرگاه یکی از اعضاء مجلس مطلبی فوری و الزم از مطالب معهوده که باید در مجلس مذاکره شود داشته باشد باید اطلاع بدهد تا مذاکره در آن مسئله را بر سایر مطالب مقدم دارند.
فصل دوازدهم
در صورت اختلاف رای اعضاء انجمن در مطلبی قرار را به اکثریت آراء داده و هر یک از اعضاء مجلس یک کلمه رای خود را در قطعه کاغذی بدون امضا و اسم نوشته و پیچیده به ناظم مجلس خواهند داد و بعد از آن ناظم در حضور جناب وزیر علوم و سایر اعضاء انجمن کاغذها را باز کرده معلوم خواهد نمود که اکثریت آراء بر چه قرار گرفته است و از همان قرار مجری خواهد شد و در صورت تساوی آراء طرفین رای جناب وزیر علوم با هر طرف معیت یابد همان رای مقبول خواهد بود.
فصل سیزدهم
در آخر هر مجلس خلاصه مذاکرات را منشی مخصوص انجمن در دفتر خود ثبت خواهد نمود.
فصل چهاردهم
مطالب راجعه به انجمن و امر مکاتب نباید در خارج از انجمن میانه بعض یا بعضی از اعضاء انجمن مذاکره و مشاوره و مواضعه شود یا در مجلس بطور نجوی در آن باب گفتگو نمایند. کلیه مطالب و مسائل باید در حضور تمام اجزاء طرح شود و شخص معظم وزیر علوم با همه اعضاء مجلس نسبت سوائیه داشته و بعضی را دون بعضی خاصه خود قرار نخواهد داد که موجب انزجار قلوب دیگران شود.
فصل پانزدهم
اعضاء انجمن اگرچه در دادن رای همه با هم مساوی هستند ولی تساوی آراء موجب ترک آداب و عدم رعایت شئون و مراتب بزرگتری و کوچکتری نخواهد بود.
فصل شانزدهم
تمام اعضاء مجلس باید در ساعت معین که افتتاح مجلس میشود بدون تخلف حاضر شوند و هرگاه برای کسی عذری و مانعی پیش آید که نتواند حضور بهم رساند لازم است که به ناظم مجلس اطلاع داده و یک نفر دیگر از اعضاء مجلس را در اظهار رای از طرف خود وکالت بدهد. در این صورت رای آن شخص وکیل بمنزله دو رای خواهد بود مگر اینکه آن شخص غایب نظر به آگاهی و مسبوقیت به مطلب رای مخصوص خود را نوشته به وکیل خود بدهد که در مجلس اظهار دارد.
فصل هفدهم
چنانکه در فصل اول اشارتی شد اعضاء انجمن فعلا اشخاصی معلوم و معین هستند که اسامی ایشان در دفتر انجمن ثبت است هر گاه این اشخاص حاضره وجود شخص محترم دیگری را هم در انجمن لازم و مناسب بدانند و به اکثریت آراء در عضویت او رای دهند پذیرفته خواهد شد و همچنین هر وقت وجود یکی از اعضاء انجمن را غیرلازم یا مضر بدانند و آراء بر خارج کردن او متفق آید در کمال احترام و بطور خوش عذر او را خواهند خواست.
فصل هجدهم
اغراض و معادات خارجیه مابین دو تن از اعضاء انجمن نباید اسباب اختلال در مجلس و موجب تشویش خاطر اهل انجمن شود و بر شخص معظم وزارت علوم است که به هر وسیله ممکن شود در خارج رفع عناد و اختلاف از میانه آنها فرموده و در صورتی که وجها من الوجوه مرتفع نگردد و مایه اختلال مجلس باشند یکی از آن دو به اکثریت آراء محترما ممنوع از دخول مجلس خواهد شد.
فصل نوزدهم
حاصل مطالب مجلس باید ثبت گردیده و بلاتاخیر به مواقع اجرا گذاشته شود و در مجلس بعد سوال از آن مطالب نموده تا هر کدام مجری نگشته است سببس معلوم و رفع مانع اجراء آن بشود.
فصل بیستم
مجالس از وقتی باید منعقد شود که یک ربع ساعت به غروب مانده منقضی گردد. محض اینکه اعضاء انجمن بتوانند زودتر به منازل خود معاودت نموده درک فضیلت اول وقت نماز و جماعت را نمایند و هر روز که مذاکره و کار زیاد باشد باید زودتر قرار انعقاد مجلس را بدهند که علی ای حال تا قریب به غروب منقضی شود.
فصل بیست و یکم
انعقاد انجمن باید همه وقت در کتابخانه ملتی باشد ولی گاهی هم به نوبه در مدارس تشکیل مجالس خواهد شد تا موجب تشویق خاطر معلمین و متعلمین و اجزاء مدارس گردیده و هم از کما کیف اوضاع و دقایق احوال مدارس همه وقت به شهود و عیان آگاهی حاصل باشد.
مقاله ثانیه
در بیان تکالیف انجمن معارف
مشتمل بر بیست فصل
فصل اول
چون انجمن معارف برای مصارف اساسیه مدارس و تهیه لوازم و اسباب کار مکاتب در بدو امر محتاج به مخارج فوق العاده است که نمی‌توان آن مخارج و مصارف را به صاحبان اطفال تحمیل نمود و همچنین مدرسه عظیمه شرف که تمام شاگردان آن مجانی و مخارج آن منحصرا منوط به وجوه اعانه است و بعدها نیز امید است که محض رعایت اطفال ضعفا و فقرا مدارس مجانی دیگر هم احداث شود لهذا چند دفتر اعانه ترتیب داده شده و تکلیف اعضاء انجمن است که به وجه مشروع و بطوری که مغایر شان و شرف و موجب هتک هیچیک از ایشان نباشد دفاتر اعانه را به ارباب همم عالیه از اعاظم و اعیان دولت و ملت و غیرتمندان مملکت و هواخواهان عالم انسانیت عرضه دارند و ایشان را تحریض نمایند تا هر یک بقدر همت خود امدادی در این باب بفرمایند یعنی یک مبلغی بعنوان اعانه سرمایه یا اعانه سالیانه و غیره بدهند یا تقبل بفرمایند در موعد و موقع معین برسانند.
فصل دوم
یک مهر مخصوص برای قبوض و اسناد انجمن تهیه شده است که سجع آن این است: «انجمن تاسیس مکاتب ملیه ایران»؛ و این مهر در پای قبوض و اسنادی که از طرف انجمن داده میشود زده خواهد شد.
و یک مهر دیگر نیز برای سرپاکتها و سایر مواقع ساخته شده که سجه آن این است: «انجمن معارف».
و یک نفر شخص مجرب از اعضاء انجمن به اتفاق آراء برای مراقبت دفتر و حساب کل دخل و خرج انجمن تعیین و انتخاب شده که این هر دو مهر در نزد دفتردار مزبور خواهد بود.
فصل سوم
قبوض چاپی مخصوص از طرف انجمن حاضر و در نزد دفتردار کل خواهد بود و وجوهاتی که به این انجمن می‌رسد به هر اسم و رسم باشد خواه بعنوان اعانه سرمایه یا اعانه اساسیه یا استمراری سالیانه و غیره در مقابل آن قبوض چاپی داده خواهد شد که پای آن مختوم به مهر «انجمن تاسیس مکاتب ملیه ایران» خواهد بود و پشت قبض هم مهر وزارت جلیله علوم زده خواهد شد و دفتردار کل نیز پشت مهر انجمن را به مهر خود مهر کرده و خط ثبت خواهد گذاشت و در دفتر مخصوص ثبت خواهد کرد.
فصل چهارم
وجوهاتی که به این انجمن می‌رسد بر دو قسم است. یکی آن است که بعنوان اعانه سرمایه داده میشود و قسم دیگر آنکه بعنوان مخارج تاسیس مدارس یا سایر مصارف مقرره لازمه بطور سالیانه و ماهیانه و غیر آن میدهند.
قسم اول که بعنوان سرمایه است به اتفاق و انتخاب انجمن در یک تجارتخانه معتبر یا محل امن دیگر گذاشته و سند صحیح گرفته خواهد شد و آن سند به اطلاع اجرزاء انجمن به دفتردار کل سپرده و در جعبه مخصوص که در اطاق دفترخانه انجمن است ضبط میشود و منافع و فواید تجارتی این وجوهات ماه به ماه برای مصارف مدارس گرفته خواهد شد و به یک نفر از اعضاء انجمن که مخصوصا به سمت تحویلداری انجمن معین شده است تسلیم خواهد شد که در صندوق انجمن ضبط نماید.
و قسم دیگر که برای مخارج اساسیه و غیره میدهند به هر اسم و رسم باشد نیز تسلیم تحویلدار و در صندوق انجمن گذاشته خواهد شد.
فصل پنجم
رؤساء مدارس در هر ماه صورت … شاگردان ماهانه‌بده خود را به انجمن داده و به توسط به دفتردار کل داده خواهد شد که قبوض آنها را نوشته و بطوری که در فصل سیم نگارش یافت مهر و ثبت کرده و به مهر وزارت علوم نیز رسانیده به رؤساء مدارس خواهد داد که آنها قبوض مزبوره را به شاگردان داده و وجه آن را دریافت داشته تسلیم تحویلدار انجمن نمایند و قبض وصول از تحویلدار دریافت نموده به دفتردار کل بسپارند و تحویلدار وجوه مزبوره را در صندوق انجمن ضبط خواهد کرد.
فصل ششم
رؤساء مدارس هر یک در آخر ماه صورت بودجه مواجب معلمین و خدمه و سایر مخارج مدرسه خود را معین کرده به دفتردار کل خواهد داد که بعد از مراجعه و مطابقه با ثبت ماه گذشته در حاشیه آن تصدیق بنویسد و بعد از آن در محضر انجمن ارائه نموده و از انجمن به تحویلدار حواله خواهد شد و تحویلدار فورا وجه آن را از صندوق انجمن ادا خواهد نمود و قبض از رئیس مدرسه دریافت خواهد داشت و رئیس مدرسه حقوق ماه گذشته معلمین و اجزاء و خدام مدرسه را در اول ماه نو خواهد پرداخت.
فصل هفتم
یک نفر از اعضاء انجمن به انتخاب مجلس مخصوصا برای وصول وجوهات اعانه معین شده است که وجوه مزبوره را موافق قبض چاپی به شرحی که در فصل سیم ذکر شد وصول نماید و آنچه متعلق به سرمایه انجمن است به اطلاع انجمن به محلی که برای گذاشتن سرمایه معین شده است بدهد و سند دریافت نماید و آنچه را که از بابت مخارج اساسیه و غیره است به تحویلدار انجمن برساند و قبض بگیرد و اسناد قبوض مزبوره را به دفتردار کل بسپارد.
فصل هشتم
اسامی ارباب همم عالیه و غیرتمندان ملت که وجوه اعانه به اسم سرمایه یا اعانه استمراری و غیره میدهند به اولین وسیله و بدون تاخیر در روزنامجات اعلان و منتشر خواهد شد.
فصل نهم
دفتردار انجمن صورت حساب دخل و خرج انجمن را در هر ماه در کتابچه‌های مرتب واضح و روشن نوشته به اطلاع انجمن خواهد رسانید و اجزاء انجمن صحت آن را تصدیق و مهر خواهند نمود و در اطاق مخصوص دفترخانه انجمن گذاشته خواهد شد که همیشه در آنجا حاضر و رجوع به آن برای هر یک از اعضاء انجمن در هر آن ممکن باشد و نیز اشخاصی که وجوهات اعانه داده‌اند هر وقت بخواهند می‌توانند کتابچه‌های حساب دفتر انجمن را ملاحظه و معاینه فرمایند.
فصل دهم
در آخر هر سال به حساب دخل و خرج سالانه کل وجوهات سرمایه و وجوهات صندوق انجمن رسیدگی خواهد شد و خلاصه آن در روزنامجات برای اطلاع عمومی مندرج خواهد گردید.
فصل یازدهم
در آخر هر سال بعد از رسیدگی به حساب تحویلدار و مباشر صندوق انجمن هرگاه مبلغی زاید باشد که برای تاسیس مکاتب جدیده یا مصارف فوق العاده دیگر لازم نباشد آن مبلغ هم بر سرمایه انجمن افزوده خواهد شد. یعنی در همان تجارتخانه یا محلی دیگر که سرمایه انجمن سپرده شده است سپرده و سند گرفته به دفتردار کل انجمن داده خواهد شد که در جعبه مخصوص اسناد ضبط شود و خلاصه این مطلب هم در روزنامجات اعلان و منتشر خواهد گردید.
فصل دوازدهم
از اعضاء انجمن چند نفر از اشخاص با علم و اطلاع از علوم مفیده لازمه و ترتیبات مدارس و مکاتب مخصوصا معین شده‌اند که قرار ترتیبات و تنظیمات علمیه مدارس را داده و کمال مداقه را در رعایت اوامر و احکام شرعیه بعمل آورده و اسباب تسهیل امر تعلیم و تعلم شاگردان را کاملا فراهم نمایند و طریقه و وضع تحصیلات متعلمین هر درجه را معین نموده در کتابچه نظامنامه مخصوص مدارس و مکاتب درج کرده به تمام رؤساء مدارس که در تحت نظارت انجمن معارف است چه در دارالخلافه طهران و چه در سایر بلدان ایران از آن قرار دستورالعمل بدهند و مراقب اجراء آن باشند و کتابچه نظامنامه مدارس و مکاتب جداگانه به طبع رسیده و منتشر خواهد شد انشاءالله تعالی که تمام مدارس و مکاتب از جمیع جهات در تحت نظام واحد خواهند شد.
فصل سیزدهم
تکلیف انجمن است که برای دفتر و مهر و قبوضات و حواله‌جات و دفاتر اساسیه مدارس و صندوق انجمن و صندوق‌دار و دفتردار و مهردار و تکلیفات شخصیه هر یک از اجزاء انجمن که مرجع خدمتی است نظامنامه جداگانه به اکثریت آراء در هر مسئله از مسائل آن بنویسند.
فصل چهاردهم
از وظایف انجمن ترتیب و تشکیل مدرسه اکابر و کتابخانه ملی و تعیین مکان و تهیه لوازم و اسباب آن است.
فصل پانزدهم
تخلف از هر یک از فصول این نظامنامه انجمن تا سه بار از مجلس معفو و ترضیه مقبول خواهد بود و اگر از سه بار تجاوز کند شخص متخلف محترما از انجمن معارف و دایره مدارس خارج خواهد شد.
فصل شانزدهم
هر کس از ارباب دانش و متبحر که مطلبی جدید و مفید از برای انجمن معارف و مدارس ملیه بخاطر آورده و در هر وقت به انجمن معارف اظهار دارد پس از اتفاق آراء در قبول آن، ضمیمه نظامنامه انجمن خواهد شد.
فصل هفدهم
هر کس در دارالخلافه طهران یا بلدی دیگر از بلاد محروسه ایران بخواهد ایجاد و احداث مدرسه و مکتبی نماید باید به اذن و اجازه مخصوص وزارت جلیله علوم و تصویب انجمن معارف باشد.
فصل هجدهم
اسباب و ادوات کارهای صناعی و حرفتهای شریف بعضی طبقات مشتغلین در مدارس بعد از اتفاق آراء اعضاء انجمن باید بتوسط وزارت جلیله علوم تهیه شود.
فصل نوزدهم
شاگردان مدرسه شرف و سایر مدارس مجانی که انشاءالله از این به بعد احداث شود پس از تحصیل سواد فارسی و قرائت قرآن مجید و قدری مقدمات عربی و حساب و جغرافی و کسب خط و ربط بقدر کفایت هرکدام را که پدران و اولیائشان استطاعت داشته و مایل باشند که تکمیل در علوم و فنون شوند از مدرسه مجانی خارج و به قرار ماهانه مقرر و معین به مدرسه علمیه مرکزیه سپرده خواهند شد.
فصل بیستم
در تمام مدارس، شاگردان بعد از فراگرفتن سواد فارسی، باید هر یک رساله عملیه یکی از علماء اعلام و مجتهدین عظام را که بیشتر معمول‌به و مقبول و متبع و طرف تقلید عامه است با خود داشته و روزها نزد معلمین قرائت نمایند تا مسائل فرعیه که دانستن آنها مایه صحت عبادات و دینیه است برای اعمال آنها ملکه شود.
خاتمه
هرگاه یک نفر یا جمعی از ارباب همت و غیرتمندان باحمیت بخواهند محض ترقی ابناء ملت و خدمت به عالم انسانیت از کیسه فتوت خودشان تأسیس مکتبی به وضع جدیده نمایند به مدلول فصل هفدهم از مقاله دویم این نظامنامه پس از تحصیل اجازه از وزارت جلیله علوم و تصویب انجمن معارف مختار خواهد بود، ولی حساب دخل و خرج آن راجع به انجمن معارف و صندوق انجمن نبوده و نفع و ضرر آن راجع به خودشان خواهد بود و انجمن به هیچ وجه مسئولیت حساب آن را نخواهد داشت.
(انتهى)
عجالةً ترتیبات و تكاليف اعضاء مجلس از قراری است که در فصول مفصله نگارش یافته است. هرگاه لدی الاقتضا تغییر و تبدیلی لازم شود مجددا به اکثریت آراء قرار آن داده خواهد شد.
فی شهر شعبان المعظم ۱۳۱۶ هجری مطابق ایت ئیل ترکی
سواد دستخط مبارک همایونی
هو
جناب اشرف صدر اعظم
این کتابچه صحیح است.