شماره ۷۸۱۶/۱۴۰۳/دش – ۱۴۰۳/۴/۳۰
(مصوب جلسه ۹۰۱ مورخ ۱۴۰۳/۳/۲۹ شورای عالی انقلاب فرهنگی)
«سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران» که پیرو تصویب ماده واحده «نهایی‌سازی و تصویب سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران» (مصوب ۱۶/۸/۱۴۰۲ شورای عالی انقلاب فرهنگی) و در اجرای تفویض موضوع ماده واحده «تشکیل شورای ملی راهبری و تأسیس سازمان ملی هوش مصنوعی» (مصوب جلسه ۹۰۱ مورخ ۱۴۰۳/۳/۲۹ شورای عالی انقلاب فرهنگی)، در جلسه ۴۸۳ شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است؛ به شرح ذیل برای اجراء ابلاغ میگردد:
مقدمه
از مهم‌ترین شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی، توحیدگرایی و استقرار عدالت و امنیت فراگیر مبتنی بر اندیشه و جهان بینی اسلامی است که تعﯿّن‌بخش و اثرگذار بر مسیر و جهت‌گیری های فناوری های نوین به طور عام و هوش مصنوعی به طور خاص است. برای وصول به شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی بر مبنای دانش و علوم بنیادین، هوش مصنوعی که به لحاظ کارکردی و رفتاری مشابه با برخی ظرفیت‌های هوش انسانی عمل می‌کند، یک امکان مهم و یک تغییر در زیست‌بوم زندگی بر مبنای حکمرانی اسلامﯽِ هوشمند محسوب می‌شود. بدیهی است هوش مصنوعی در تعامل با جامعه انسانی، یک پدیده اجتماعی و مرتبط با زیست‌بوم دینی و فرهنگی جامعه محسوب می‌شود که می‌بایست ابتناء همه ابعاد آن بر مبانی، ارزش ها ، قابلیت‌ها، سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی جمهوری اسلامی ایران، مورد توجه قرار گیرد.
فرصتهای قابل توجه حاصل از پیشرفت علم و فناوری در کنار توان قابل‌ملاحظه آن برای درک مسائل و همچنین قدرت پیشگیرانه آن در مهار بحران ها و مشکلات پیﺶِ روی جوامع، موجب شده است تا در سطح بین‌المللی در اسناد ملی و برنامه های کلان، سرفصل مهمی به این موضوع اختصاص یابد. در کشور ما نیز توسعه علم و فناوری و توجه به رشد علمی جایگاه قابل توجهی در گفتمان راهبردی کشور و به‌طور خاص در کلام امامین انقلاب و اسناد و برنامه‌های کلان کشور به‌ویژه بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی دارد.
اگر در دوره ای صنعت نفت، صنعت برق و فناوری اطلاعات باعث تحول همه‌جانبه صنعت شد، امروزه یکی از مهم‌ترین حوزه های فناورانه‌ای که باتوﺟّه به گذشته، حال و آینده تحﻮّل آفرین خود بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، علوم و فناوری های هوش مصنوعی است که برخوردار از ابعاد فلسفی، اخلاقی، فقهی، حقوقی، فنی و مهندسی است.
با عنایت به اثر فراگیر و برنامه‌پذیربودن فناوریهای نوین و مزیتهای حاصل از پیشگامی در این فناوری ها، کشورهای بسیاری، بر هوش مصنوعی و کارکردهای آن در بخش‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دفاعی متمرکز شده اند. کشور ما نیز، یکی از کشورهای پیشرو در زمینه خلق دانش و انتشار مقاﻻت علمی در حوزه هوش مصنوعی است و توسعه زیست‌بوم کسب وکارهای نوپا و شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه، نشان می‌دهد که با برنامه ریزی منسجم و جامع، می‌توان دستاوردهای قابل توجهی را از توسعه هوش مصنوعی در کشور انتظار داشت.
مقام معظم رهبری(مدظله العالی) نیز در دیدار با نخبگان، ضمن تأکید همیشگی نسبت به تمرکز بر فناوری های نو به عنوان مأموریت ویژه نخبگان، به‌طور خاص تمرکز بر هوش مصنوعی را به عنوان ظرفیت مهم برای حکمرانی نظام مند و اثرگذار بر پیشرفت همه‌جانبه و توسعه هوشمندانه آن متناسب با اقتضائات و نیازهای بومی کشور مورد تأکید قرار داده اند. بدیهی است فائق آمدن بر چالش ها و مسائل پیش رو در مسیر رسیدن به این جایگاه جز با برنامه ریزی دقیق و جامع که بتواند محقق‌کننده اهداف، راهبردها و اولویت‌های مدنظر در اسناد باﻻدستی و برنامه های راهبردی نظام باشد، میسر نخواهد بود.
بی‌شک برای ارتقای جایگاه کشور در حوزه هوش مصنوعی و کسب جایگاه مناسب در بازارهای جهانی و رسیدن به جمع کشورهای برتر دنیا، راه پرفراز و نشیبی در پیش است. خودباوری، توانمندسازی نیروی انسانی، توجه ویژه به نخبگان، فرهنگ‌سازی، ترویج و آموزش مفاهیم و مبانی علمی، تسهیل فضای کسب‌وکار، بخش خصوصی، تسهیل انتقال فناوری و توسعه فناوری های زیرساختی و تنظیم گری متناسب با الزامات این حوزه از جمله مواردی است که باید در راستای یک نگاه منسجم و یکپارچه مدنظر قرار گیرد.
تدوین سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران گام مهمی برای وصول به مؤلفه‌های تمدن نوین اسلامی، ارتقای کیفیت حکمرانی و تقویت بنیان های علمی و پژوهشی در راستای پیشرفت کشور در همه عرصه‌های مرتبط با حکمرانی منطقهای و ملی و ارتباطات جهانی است. همچنین هوش مصنوعی در همه قلمروهای اولویت‌دار از قبیل آموزش و پژوهش، بهداشت و درمان، حکمرانی دولتی و خدمات عمومی، دفاعی، امنیتی و انتظامی، صنایع، انرژی، محیط زیست و کشاورزی، فرهنگ ایرانی و تمدن اسلامی، رسانه و فضای مجازی و امور مرتبط با فناوری های مهم و راهبردی اعم از هوافضا، فناوری زیستی، فناوری نانو، علوم شناختی و سایر عرصه‌های علم و فناوری، منشأ تغییر و تحوﻻت بزرگ است.
ماده ۱ـ تعریف واژگان
هوش مصنوعی: به توانایی ماشین برای انجام عملکردهای خودکار و نظام مند از جمله یادگیری، درک، استنتاج، حل مسأله، پیشبینی، تصمیمگیری و اقدام از طریق به‌کارگیری دانش و اطلاعات و پردازش داده گفته می‌شود که منشأ اثرگذاری های گسترده بر انسان و روابط انسانی در محیط فیزیکی یا مجازی و همچنین بازتاب های زیست‌محیطی است. هوش مصنوعی ماهیتی داده ای، شبکه‌ای، الگوریتمی، خوشه‌ای، ﻻیه‌ای و یکپارچه، مبتنی بر منطقهای کلاسیک و سایر منطقهای نوین دارد.
داده باز: داده ای که از نظر حقوقی هر فردی مجاز است تا از آن به شکل آزاد بر اساس مجوزهای استاندارد استفاده کند.
داده اشتراکی: داده ای که تحت یک مجوز اشتراک گذاری با محدودیت‌های معین بین افراد حقیقی یا حقوقی مشخص به اشتراک گذاشته شده است.
اخلاق هوش مصنوعی: مجموعه‌ای از اصول اخلاقی برای هدایت توسعه و استفاده مسئوﻻنه و مبتنی بر ارزش های اسلامی از فناوری هوش مصنوعی است که توسط متخصصان و سایر افراد در طراحی، تولید و بهره گیری از هوش مصنوعی رعایت شده و حقوق متقابل ایجاد می‌کند. نمونه‌هایی از مسائل اخلاقی هوش مصنوعی عبارتند از: رعایت حریم خصوصی، رعایت حقوق فردی و اجتماعی، تأمین امنیت اجتماعی، انصاف، توضیح‌پذیری، شفافیت، عدم تبعیض و سوگیری، پاسخگویی، همسویی با ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی، مسئولیت‌پذیری، اعتماد و عدم سوء استفاده از فناوری. هدف اخلاق هوش مصنوعی بهینه‌سازی تأثیر سودمند هوش مصنوعی بر جامعه و زیست بشر و کاهش خطرات و پیامدهای ناخواسته استفاده از آن مبتنی بر ارزش ها و مبانی اعتقادی اسلام است.
زیست‌بوم هوش مصنوعی: به مجموعه مؤلفه‌های سخت‌افزاری و نرم افزاری، شامل شبکه‌ای از سازمان ها، افراد و نهادهایی اطلاق می‌شود که در توسعه، استقرار و استفاده از سیستم‌های هوش مصنوعی دخیل هستند. زیست‌بوم هوش مصنوعی یک سیستم پیچیده و پویا شامل طیف گسترده ای از ذی نفعان، از جمله مردم، کارگزاران نظام حکمرانی، محققان، توسعه‌دهندگان، سیاست‌گذاران، سرمایه‌گذاران و کاربران نهایی است.
موضوعات کلان کشور: موضوعات ملی اولویت‌دار در حوزهای کلان فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و محیط‌زیستی.
سازمان: منظور از سازمان در این سند، سازمان ملی هوش مصنوعی است.
سند: منظور از سند، سند ملی هوش مصنوعی جمهوری اسلامی ایران است.
ماده ۲ـ اصول و مبانی ارزشی
هم‌راستا با مبانی ارزشی جمهوری اسلامی ایران در قانون اساسی و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و مبانی ارزشی نظام علم و فناوری مندرج در سند نقشه جامع علمی کشور و با تأکید بر حاکمیت جهان بینی توحیدی اسلام، مردم ساﻻری دینی، عدالت‌محوری، کمال آفرینی ، ثروت آفرینی، هماهنگی با محیط‌زیست و اهمیت کرامت انسانی در تمام ابعاد علم، فناوری و نوآوری، اصول و مبانی ارزشی این سند عبارتند از:
۱ـ رعایت اصول اعتقادی و مجموعه ارزش های اخلاقی اسلام در راستای تقویت سبک زندگی اسلامی و حیات طیبه جاودانه در کلیه
مسیرگذاری های هوش مصنوعی و پرهیز از جهت‌گیری های منجر به فساد و منکر و تقویت فضای غفلت؛
۲ـ توجه به ابعاد وجودی انسان مبتنی بر فلسفه و معارف اسلامی در توسعه و به‌کارگیری هوش مصنوعی؛
۳ـ توسعه و کاربست هوش مصنوعی با هدف تأمین آرمان ها و ارزش های مرتبط با انسان الهی و جامعه اسلامی؛
۴ـ آرمان گرایی، خوداتکایی، خودباوری، درون زایی و برون گرایی در توسعه زیست‌بوم هوش مصنوعی؛
۵ ـ توجه به عدالت، کرامت، حقوق و سلامت جسمی، روحی و روانی انسان ها در سازوکار آموزش و به‌کارگیری هوش مصنوعی؛
۶ ـ حفظ استقلال، امنیت، منافع و اقتدار ملی در مواجهه با توسعه فناوری هوش مصنوعی در جهان؛
۷ـ توسعه آینده نگر زیست‌بوم هوش مصنوعﯽِ توانمندساز، آگاهی‌بخش، اخلاق مدار و تمدن آفرین؛
۸ ـ رعایت حریم خصوصی و حفاظت از امنیت داده ها و اطلاعات در زیست‌بوم هوش مصنوعی؛
۹ـ مواجهه هوشمندانه با قدرت های بزرگ با رویکرد انحصارزدایی؛
۱۰ـ جلوگیری از سوءاستفاده از هوش مصنوعی برای سلطه انسان بر انسان و سلطه هوش مصنوعی بر انسان؛
۱۱ـ توسعه هوش مصنوعی با رعایت تقویت ارتباطات طبیعی انسانی و پرهیز از انزوای اجتماعی انسان ها.
ماده ۳ـ چشم‌انداز، اهداف کلان و شاخص‌های ارزیابی
الف ـ چشم انداز
جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۱۲ هجری شمسی، با هدف استقرار مؤلفه‌های تمدن نوین اسلامی با برخورداری از زیست‌بوم هوش مصنوعی پیشرفته و نوآور مبتنی بر اصول و ارزش های اسلامی، اتکا بر قابلیت‌ها و توانمندی های ملی و بهره گیری هوشمندانه از تعاملات جهانی، بین ۱۰ کشور پیشرو هوش مصنوعی دنیا قرار دارد و با استفاده از این فناوری در حکمرانی، موضوعات کلان کشور، ثروت آفرینی، ارزش آفرینی، تأمین سلامت، رفاه، امنیت و آسایش مردم، بیشترین پیشرفت را ایجاد می‌کند.
ب ـ اهداف کلان
اهداف سند در راستای تحقق چشم‌انداز و بهره گیری از هوش مصنوعی به عنوان زیست‌بوم اثرگذار بر همه عرصه‌های اقتصادی، سیاسی ـ امنیتی و فرهنگی با رویکرد تأمین پیشرفت اسلامی ـ ایرانی کشور عبارتند از:
۱ـ توسعه و تربیت سرمایه انسانی متخصص، ماهر و متعهد متناسب با قرار گرفتن در جمع ۱۰ کشور پیشرو؛
۲ـ ارتقا و تأمین زیرساخت‌ها با تأکید بر زیرساخت‌های حقوقی و مالکیت فکری، زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات و کلان داده، زیرساخت‌های پردازشی و مدل های بزرگ چندوجهی بومی با رویکرد شتاب دهی به پیشرفت هوش مصنوعی و کاربردی سازی آن؛
۳ـ رشد و جهش مداوم تولیدات فکری، علمی و فناورانه و تبدیل شدن به قطب تحقیقاتی هوش مصنوعی منطقه آسیای جنوب غربی با هدف رفع نیازهای کشور و مرجعیت بین‌المللی علمی و کاربردی حداقل در یکی از شاخه‌های این حوزه؛
۴ـ ارتقای نوآوری برپایه فناوری های بدیع با اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی باﻻ به منظور ارتقای هوش مصنوعی در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات؛
۵ ـ ارتقای رقابت‌پذیری اقتصادی کشور با استفاده از هوش مصنوعی در سطح بازار داخلی و جهانی و دستیابی به رشدهای جهشی در اقتصاد هوش مصنوعی؛
۶ ـ نقش‌آفرینی فعال در تعاملات و همکاری های آموزشی، علمی، فناورانه و اقتصادی بین‌المللی با اولویت کشورهای همسو در راستای منافع ملی و جهان اسلام؛
۷ـ ارتقای کیفیت حکمرانی با بهره مندی از قابلیت‌های هوش مصنوعی در موضوعات کلان کشور با تأکید بر ارتقای عدالت اجتماعی، امنیت ملی، پایداری و انسجام ملی و سرمایه اجتماعی؛
ج ـ شاخص‌های ارزیابی کلان
علیرغم افق ۱۰ساله سند و نظر به تحوﻻت سریع حوزه هوش مصنوعی، مقادیر مطلوب شاخص‌های ارزیابی کلان این سند برای بازه زمانی پنج‌ساله به قرار زیر تعیین میگردد