دفاعیه سقراط

آتنیان، نمیدانم سخنان مدعیان من در شما چه اثر بخشید زیرا کلامشان چنان دلنشین بود که نزدیک شد من خود فراموش کنم که کیستم لیکن جزماً به شما میگویم که هرچه گفتند از راستی دور بود و از همه دروغهای ایشان آنچه مرا بیشتر به شگفت آورد آگاه ساختن شما بود بر اینکه به هوش باشید تا از آب و تاب سخنوری من فریفته نشوید و این منتهای بی‌شرمی است چه هم اکنون دروغ ایشان پدیدار و بر شما آشکار میشود که سخن من آب و تابی ندارد مگر آنکه راست‌گویی را سخنوری نام گذارند، و اگر چنین ادعایی دارند میپذیرم که سخنگویی بسیار بلیغم لیکن نه مانند ایشان چه بازمیگویم که آنان یک کلمه راست نگفتند و اینک، ای آتنیان، شما از من راستی را خواهید شنید نه به خدا به زبانی شیرین، مانند ایشان، آراسته به کلمات دلنشین و عباراتی نیکو بهم پیوسته، بلکه خوب یا بد چنانکه بر زبانم می‌آید سخن خواهم گفت، چه اطمینان من به آن است که راست میگویم و جز این از من نباید چشم داشته باشید و سزاوار سالخوردگی من نباید بدانید که مانند جوانان سخن را برای شما ساخته و پرداخته کنم.

پس ای آتنیان آنچه از شما میخواهم و تنها تمنایی که دارم اینست که هرگاه در دفاع خود شیوه‌ای بکار برم که عادی من است و هر زمان با شما در میدان و کوچه و بازار و هر جا که غالباً مرا دیده‌اید به همان روش سخن میگویم مرنجید، و روا بدارید، و بیاد آورید که من در هفتاد سال عمر که گذرانده‌ام اول بار است که به دیوانخانه می‌آیم و به زبان اینجا بهیچوجه آشنا نیستم و همچنانکه اگر یک نفر بیگانه میبودم و به زبان ولایتی خود سخن میگفتم مرا معذور میداشتید اکنون نیز به گمان من جا دارد درخواست کنم بر شیوه سخنم از خوب و بد منگرید و تمام توجه خود را بر آن بدارید که دعاوی من درست یا نادرست است چه بر گوینده راست گفتن است و بر قاضی درست را از نادرست تمیز دادن.

اینکه سزاوار آن است که در آغاز جواب نسبتهایی را که مدعیان دیرینه به من داده‌اند بگویم سپس به مدعیانی که تازه برایم برانگیخته‌اند بپردازم زیرا سالهای دراز است که بسیار کسان از من نزد شما بدگویی کرده و هیچ از آنچه گفته‌اند راست نبوده است، و من از آنها بیش از انوطوس و یاران او بیم دارم با آنکه از اینها هم باید ترسید چه آنان از کودکی اندیشه شما را بر من تباه نموده و گفته‌اند کسی است سقراط نام، بسیار دانشمند، و در پی آنست که بالای آسمان و زیر زمین چه میشود، و میتواند بد را خوب و زشت را زیبا جلوه دهد. از کسانی که این بهتان‌ها را بر من بسته‌اند بیشتر باک دارم زیرا که هر کس سخن ایشان را بشنود چنین میپندارد که آنان که با این کارها و جستجوها روزگار میگذرانند خداوندان را باور ندارند، باری این مدعیان بسیارند و دیرگاهی است که میکوشند و در زمانی به شما سخن گفته‌اند که زودباور، یعنی کودک یا در آغاز جوانی بودید و چون من حضور نداشتم هرچه میخواستند می‌گفتند و جوابی نمیشنیدند، و بدتر اینکه من آن بهتان‌گویان را نمیشناسم و جز یکی را که سازنده تآتر است^[۱] نمیتوانم نام ببرم و آنها که از روی رشک یا بدمنشی این دروغها را بذهن شما داده و کسانی که چون خود باور کرده دیگران را هم معتقد نموده‌اند همه پنهانند و نمیتوانم آنان را نزد شما حاضر و سخنهایشان را رد کنم و برای دفاع خود باید با سایه و شبح درآویزم و بدون آنکه حریف ظاهر شود بمدافعه و معارضه پردازم پس ای آتنیان این نکته را درست بدانید که من با دو دسته از مدعیان طرف هستم یکی آنانکه از دیرگاه از من سعایت کرده‌اند دیگر آنها که اخیراً مرا به محاکمه کشیده‌اند و تصدیق کنید که در آغاز باید جواب مدعیان پیشین را بگویم زیرا که شما هم اول دعاوی آنان را شنیده‌اید و تأثیر سخنان ایشان در ذهن شما بیش از دیگران بوده است.

ای آتنیان، من برای دفاع خود باید کوشش کنم که در زمانی بسیار اندک بهتان‌هایی که از مدتی دراز در اذهان شما ریشه دوانیده از خاطر شما دور سازم و البته آرزومندم که کوشش من در صورتی که به حال شما و خودم نافع باشد نتیجه بدهد و بیگناهی من روشن گردد. اما در این باب به اشتباه نیستم و میدانم چه کار دشواری در پیش دارم و به هر حال کار خود را بخواست خدا وا میگذارم و چون قانون را باید پیروی کرد بر حسب تکلیف به مدافعه میپردازم.

پس برگردیم به مبداء بهتان و سخنانی که اینهمه درباره من گفته شده و ملیطوس آن را برای جلب من به محاکمه دست‌آویز نموده است. مدعیان پیشین چه میگفتند؟ هرگاه دعاوی ایشان را بصورت رسمی درآوریم و چنین پنداریم که بطور مقرر ادعانامه داده‌اند چنین میشود: «سقراط گناهکار است بنا بر کنجکاوی فضول میخواهد اوضاع آسمان و زمین را دریابد. روش گمراهی پیش گرفته و دیگران را به پیروی آن وامیدارد و به ایشان می‌آموزد.»

این است ادعای مدعیان و شما خود دیدید که تآتر اریستوفانس مبنی بر همین فقرات بود و سقراطی نمایش میداد مدعی پرواز در هوا و دعاوی پوچ دیگر مانند آن که روح من از آن خبر ندارد. حال اگر کسی در این انجمن از این نوع معلومات دارد گمان نکند من او را تحقیر و تشنیع میکنم و ملیطوس این را هم بر من گناه تازه نگیرد مقصودم اینست که من بهیچوجه از این مسائل آگاهی ندارم و بیشتر حاضران این محضر را بر این امر گواه میگیرم و از گروه بسیاری که در اینجا حاضرند و با من نشست و برخاست کرده‌اند تمنا میکنم بگویید آیا هیچگاه از دور و نزدیک از من شنیده‌اید از آن مباحث گفتگویی کنم؟ اگر نشنیده‌اید از اینجا میتوانید دریابید که همه داستانها که درباره من می‌سرایند خالی از حقیقت است و اگر شنیده باشید من آموزگاری میکنم و در ازای آن مزد میگیرم آن هم دروغ است نه تصور کنید من نیکو نمیدانم کسی بتواند مردم را تعلیم نماید چنانکه گورگیاس و هیپیاس و افرودیکوس^[۲] میکنند و چنین هنر بزرگ پدیدار میسازند که دیار به دیار رفته جوانان را فریفته مینمایند تا از همشهریان خود بریده به ایشان به‌پیوندند مزد میدهند سپاس هم دارند و حال آنکه آن جوانان میتوانند زیان نکشیده با هر یک از دانشمندان شهر خویش که بخواهند درآویزند و از آنها بهره ببرند. از این بالاتر آنکه شنیده‌ام این روزها از پاروس دانای بزرگ باینجا آمده و از قضا روزی نزد کالیاس پسر هیپونیکوس بودم و دانستم که او به تنهایی بیش از همه همشهریان ما برای دانشوران مال داده است چه گفتگو از دو پسر او بمیان آمد گفتم ای کالیاس اگر بجای فرزند دو کره اسب یا دو گوساله میداشتی هر اینه کسی را برمیگزیدی و به او میسپردی و مزد میدادی تا آنها را بپرورد و آنچه استعداد دارند از قوه به فعل آورد و برای این مقصود مهتر یا دهقانی دانا جستجو میکردی اکنون که از نوع بشر دو فرزند داری چه آموزگار و مربی برای آنها در نظر گرفته‌ای؟ کدام استاد زبردست را برای آموختن وظائف انسانی و اجتماعی برمیگزینی؟ البته چون دارای فرزندی این اندیشه برای تو آمده است. کالیاس جواب داد آری یافته‌ام. پرسیدم کیست؟ از کجا است و برای آموزگاری چه مزد میگیرد؟ گفت اوینوس نام دارد، از پاروس است و پانصد درهم میگیرد. پس دانستم که اوینوس اگر براستی این هنر دارد و میتواند بدیگران بیاموزد مردی ممتاز است. ای آتنیان اگر من چنین دانشی می‌داشتم بسی سرفراز میبودم اما افسوس که ندارم.

اکنون شاید شما بگویید ای سقراط پس تو چه میکنی و نسبت‌ها که بتو میدهند و شایع است از چه روست؟ زیرا اگر همواره مانند همشهریان دیگر رفتار میکردی هراینه این چنین بر سر زبانها نبودی و آوازه نداشتی پس امر را بر ما روشن کن تا بی‌تصور تصدیقی نکرده باشیم. این سخن بجاست و اینک من میکوشم تا بر شما آشکار سازم که آنچه مایه این گفتگو و آوازه بیجای من شده چه بوده است. پس گوش فرا دارید شاید بعضی از شما چنین میپندارید من از روی جد سخن نمیگویم لیکن یقین بدانید که جز راستی چیزی نخواهم گفت.

ای آتنیان اقرار میکنم که من دانشی دارم که سبب شهرت من شده است و گمانم که آن دانش از حد بشر بیرون نیست ولیکن آنها که پیش گفتیم دانشی دارند که باید برتر از بشر باشد و بهرحال من از آن بی‌بهره‌ام و هر کس آن را به من نسبت دهد دروغ میگوید و آهنگ بهتان دارد. اما ای آتنیان توقع دارم اگر سخنی که خواهم گفت از فروتنی دور باشد بر شما گران نیاید زیرا که از پیش خود نمیگویم بلکه واژه ناخوانا میآورم که محل اعتماد است. گواه دانشمندی من خداوند دلفس^[۳] است و از چگونگی آن خبر میدهد. خیریفون را همه میشناسید که رفیق کودکی من بوده و با بسیاری از حاضرین هم دوستی داشت و بیاد دارید که با شما تبعید شد و همراه شما برگشت پس بخوبی میدانید که چگونه مردی بود و به هر کار که دست میزد چه شور و هنگامه‌ای داشت. روزی از روزها که به دلفس رفت گستاخی کرده از خداوند پرسید آیا از سقراط دانشمندتری هست (باز از شما خواهش میکنم از این سخن رنجیده نشوید) ندای غیبی جواب داد: «دانشمندتر از سقراط کسی نیست.» خیریفون مرده ولی برادرش اینجا حضور دارد و میتواند گواهی دهد.

ای آتنیان، دل بدهید که این عنوان را برای چه کرده‌ام مقصودم جز این نیست که مایه شهرتهای دروغی که درباره من داده شده بدست دهم همینکه آگاه شدم ندای غیبی این جواب را داده بر آن شدم تا بدانم مقصود خداوند چه بوده و کدام معنی زیر این کلمات نهفته است، چه بخوبی میدانم که هیچ دانشی کم یا بیش ندارم و خداوند هم که البته دروغ نمیگوید پس معنی اینکه من دانشمندترین مردم هستم چه باید باشد. دیری در این اندیشه بودم تا سرانجام بر سر آزمایش آمدم و پیش یکی از همشهریان که از دانشمندترین مردم این شهر بشمار است رفتم به گمان اینکه دانشمندتر از خود مییابم و مبرهن میسازم که معنی کلام خداوند غیر از دلالت ظاهر آنست آن کس را نام نمیبرم همینقدر میگویم از بزرگترین مردان سیاسی ماست پس با او گفتگو کردم و دانستم که هر چند همه کس او را دانا میداند و او خود همین عقیده را دارد بهیچ وجه دانشمند نیست.
چون این مسئله بر من روشن گردید کوشیدم تا بر او آشکار کنم پنداری که درباره خود دارد غلط است. این کار سبب شد که آن شخص و همه دوستان او که در گفتگوی ما حضور داشتند از من بیزار گردند. چون از او جدا شدم پیش خود اندیشیده گفتم من از این مرد داناترم اگرچه شاید من و او هیچیک دانشی نداریم لیکن این تفاوت میان ما هست که او با آن که هیچ نمیداند می‌پندارد داناست و من این پندار را ندارم. پس نتیجه گرفتم که چون جهل مرکب ندارم اندکی دانشمندتر از او هستم.

از آن نزد دیگری رفتم که از او به دانشمندی معروف‌تر بود در آنجا نیز همان قسم شد و باز گروهی دشمن برای خود تراشیدم لیکن دست برنداشته نزد کسان دیگر رفتم با آنکه میدانستم مردم از من میرنجند و از نتایج آن در اندیشه بودم ولیکن عقیده داشتم که باید گفته خداوند را بر هر چیز برتر نهم و برای دریافت معنی آن نزد همه مردمان معروف نیاز برم. شگفتا تنها سودی که از این رنج و جستجو بردم همین بود که به راستی به شما میگویم ای آتنیان هر کس به دانشمندی معروف‌تر بود او را نادان‌تر یافتم و آنان را که نام و آوازه نداشتند بیشتر آماده دانش دیدم.

باید همه سعی و کوششی که برای رسیدن به حقیقت معنی کلام ندای غیبی بجا آورده برای شما نقل کنم. پس از آنکه مردان نامی دولت را دیدم به خدمت شاعران شتافتم و یقین داشتم که نادانی من نسبت به آنان آشکار خواهد بود، از این رو از نتایج افکار شعرا آنچه بیشتر از روی رویّه سروده شده بود برایشان خواندم و برای کسب دانش معنی کلماتشان را پرسیدم ای آتنیان شرم میکنم واقع امر را بگویم لیکن ناچارم و میگویم که همه حاضران بهتر از خود شاعران شعرهای آنان را توجیه میکردند و موضوع تحقیق میساختند و بزودی دانستم که مایه کلام شاعران دانش نیست بلکه گفته‌های ایشان از بعضی عواطف طبیعت و شور و نوق بر میآید مانند آنچه از کاهنان و اهل وجد و حال دیده میشود کلمات شیرین از زبان جاری میسازند ولی خود نمیفهمند چه میگویند ضمناً دریافتم که بسبب اشعاری که میسرایند خود را دانشمندترین مردم می‌پندارند و حال آنکه هیچ نمیدانند. پس از آنها نیز دور شدم و مطمئن گردیدم که به همان وجهی که از مردان سیاسی برترم از شاعران نیز دانشمندتر میباشم.

سرانجام در پی صنعتگران رفتم چه یقین داشتم که از هنرهای ایشان بی‌بهره‌ام و آن گروه در بسیاری از کارهای زیبا توانایی دارند و راستی همین بود و آنان چیزها میدانستند که من نمیدانستم و از این رو بر من برتری داشتند لیکن استادترین آنها نیز دارای عیب شاعران بودند و همه به سبب زبردستی که در فن خویش داشتند خود را دانا و بر بسیاری از کارهای بزرگ توانا میدانستند و همین سف‍اهت از ارزش هنرمندی ایشان میکاست.
پس از این گردش و سیاحت جانشین ندای الهی شده از خود پرسیدم آیا با این حال که داری و از هنرهای آن مردم بی‌بهره‌ای و از نادانی آنان بری هستی در این حالت ماندن را ترجیح میدهی یا دارا بودن آن هنرها را با همان نادانی می‌پسندی؟ نفس من در جواب گفت در این حال ماندن بهتر است.

ای آتنیان همه کینه‌ها و دشمنی‌های خطرناک که به من روی کرده و بهتان‌هایی که میدانید متوجه من نموده و آوازه دانشمندی به من بسته از این جستجو و تفتیش من بر آمده است، زیرا همه مردمانی که گفتگوی مرا میشنوند و می‌بینند من نادانی دیگران را باز میکنم چنین میپندارند در اموری که نادانی آنان نمایان میشود من خود دانا هستم با آنکه بعقیده من داننده حقیقی خداست و بس و معنی کلام ندای غیبی هم این بوده است. یعنی سراسر دانش بشر ارزشی ندارد بلکه هیچ است و اگر از سقراط نام برده برای مثل بوده و گویا میخواسته است به مردم بگوید دانشمندترین شما کسی است که مانند سقراط بداند که هیچ نمیداند.

چون این نکته بخاطرم نرسید برای مزید اطمینان و پیروی فرمان خداوند جستجو و طلب خود را دنبال کردم و از همشهریها گذشته به بیگانگان پرداختم شاید کسی بیابم که براستی دانشمند باشد و چون نمی یابم ندای غیبی را بیان کرده بر مردم روشن میکنم که بیدانشند و این وظیفه چنان مرا گرفتار ساخته که به کارهای شخصی و ولایتی خود نمی رسم و چون در این عبادت خداوند فرو رفته‌ام روزگار خود را در نهایت بینوایی میگذرانم و نیز بسیاری از جوانان که از خانواده‌های توانگر میباشند و فرصت و فراغت دارند از روی رضا و محبت و اختیار با من همنشین شده و شیوه امتحان و آزمایشی را که درباره اشخاص بکار می دارم پسندیده و از من پیروی نموده با مردم در میآویزند و البته فراوان شکار میکنند، زیرا کسانی که هیچ نمیداند یا دانش کمی دارند و خود را دانشمند میپندارند بسیارند، اما آنها که با یاران من روبرو شده و بنادانی خود پی میبرند گناه آن را بر من میگیرند و همه جا میگویند سقراط ناپاک و فریبنده است و جوانان را گمراه میسازد و چون از ایشان بپرسی چه میکند و چه میآموزد جوابی ندارند اما برای آنکه درنمانده باشند به سرزنشهای یاوه که درباره حکیمان بر سر زبانهاست توسل میجویند و می‌گویند جستجو از کار آسمان و درون زمین میکند و به خداوندان نمیگرود و حق را باطل نمایش میدهد و البته راستی را نمیگویند که سقراط ما را رسوا میکند و نمایان میسازد که با داعیه دانش هیچ نمیدانیم پس این گروه فراوان با خشم و آز وافر بمدد سخنوری و زبان فریبنده از دیرباز گوشهای شما را از بهتان‌هایی که برای من ساخته پر کرده‌اند و اکنون ملیطوس و انوطوس و لوقون را برانگیخته‌اند. ملیطوس سنگ شاعران به سینه میزند انوطوس از مردان سیاسی و صنعتگران دفاع میکند لوقون منافع خطیبان را نگهداری مینماید و از این رو بود که در آغاز سخن به شما میگفتم در مدتی اندک محال است بتوانم شبهاتی را که به روزگاری دراز در ذهن شما ریشه گرفته و استوار شده براندازم.

ای آتنیان، راستی اینست و از شما چیزی پنهان نمیکنم و پوشیده نمیگذارم هرچند میدانم آنچه میگویم نمکی است که بر ریشها می‌پراکنم و همین امر دلیلی بر درستی گفتار من است و مایه تهمتها را به دست شما میدهد و از امروز تا هر زمان که برای تحمل زحمت آماده شده در مسئله بیندیشید و فرو روید حقیقت را به درستی درخواهید یافت.

این بود جوابی که برای مدعیان اولی خود لازم میدانستم. اکنون به مدعیان امروزی بپردازیم و جواب ملیطوس یعنی آن مرد نیک را که این اندازه دلسوز وطن است بگوییم، و دعاوی او را نیز مانند ادعای قدیمیان به عبارت درآوریم.
میگوید: «سقراط گناهکار است چون جوانان را فاسد میکند و به خداوندان این کشور اعتقاد ندارد و خداوندان نو بجای آنها میگذارد». اینک دعاوی مزبور را یک یک در نظر میگیریم. مرا گناهکار میخواند به این بهانه که جوانان را فاسد میکنم. ای آتنیان، من میگویم گناهکار ملیطوس است که امور جدّی را سرسری میگیرد و بدون دغدغه مردم را به داوری میکشاند و چنین مینماید که به بعضی امور اعتنای تام دارد و حال آنکه هرگز عنایتی بآنها نداشته است و اینک این فقره را بر شما مدلّل میسازم. بیا ای ملیطوس و بگو آیا صالح بودن جوانان در نزد تو اهمیت بسیار ندارد؟

ملیطوس – بسیار اهمیت دارد.

سقراط – پس بگو کیست که جوانان را صالح میسازد، البته این مسئله را بخوبی میدانی زیرا بر آن اهتمام داری و چون کسی را که مایه فساد جوانان یافتی به محضر قضات جلب نمودی اینک باید بگویی آنکه باعث صلاح ایشان میشود کیست؟ آن کس را بنمای ای ملیطوس، چرا خاموشی؟ مگر نمیدانی؟ آیا این برای تو عیب نیست و دلیل نمیشود بر اینکه به فکر تربیت جوانان نبوده؟ آخر بگو ای ملیطوس، ای مرد حسابی کیست که جوانان را صالح میسازد؟

ملیطوس – قوانین.

سقراط – جواب مطابق سؤال نیست. میپرسم کیست یعنی چه کس است. میدانم که آن کس پیش از هر چیز باید عالم به قوانین باشد.

ملیطوس – قضاتی که در این مجمع هستند.

سقراط – چه میگویی این قضات میتوانند جوانان را تربیت کرده صالح نمایند؟

ملیطوس – البته.

سقراط – آیا همه این قوه را دارند یا بعضی؟

ملیطوس – همه این قوه را دارند.

سقراط – خدا را شکر که مربیان بسیار داریم و ابناء نوع ما همه صالح خواهند بود. اکنون بگو آیا مستمعین و حاضران هم میتوانند جوانان را صالح بسازند یا نمیتوانند؟

ملیطوس – آنها نیز میتوانند.

سقراط – در باب اعضای مجلس شوری چه میگویی؟

ملیطوس – همچنین.

سقراط – همه کسانی که در انجمن‌های ملت حاضر میشوند جوانان را فاسد میکنند یا صالح میسازند؟

ملیطوس – همه صالح میسازند؟

سقراط – پس معلوم میشود همه مردم آتن جوانان را میتوانند صالح بسازند جز من و من به تنهایی آنان را فاسد میکنم؟

ملیطوس – همین است.

سقراط – عجب بدبختم بس باز جواب مرا بگو درباره اسب چه عقیده داری؟ آیا تمام مردم میتوانند اسب را تربیت کنند و فقط یک نفر آن را تباه میسازد به غیر از این است؟ آیا نه چنین است که یک نفر مهتر یا شماره معدودی تیمار اسب را بخوبی میتوانند و مردم دیگر اگر به این کار بپردازند تباه میکنند؟ البته چنین است خواه تو و انوطوس تصدیق کنید خواه نکنید، و اگر در دنیا تنها یک نفر مایه فساد جوانان میشد و دیگران همه مربی بودند سعادت و توفیقی از این بالاتر نبود. اما تو ای ملیطوس معلوم کردی که توجهی به تربیت جوانان نداشته و بخوبی پدیدار نمودی که امری که موضوع دعوای خود بر من ساخته هیچگاه منظور تو نبوده است. اکنون تو را به خدا ای ملیطوس به این سؤال من جواب بگو آیا همنشینی با نیکان بهتر است یا بدان؟ مسئله دشواری نمیپرسم مگر نه این است که بدان به معاشران خود ناچار زحمت میدهند و نیکان به کسانی که با ایشان آمیزش میکنند نیکی مینمایند؟

ملیطوس – البته چنین است.

سقراط – آیا کسی هست که زیان از همنشین را بر سود بردن از آنها برتر بداند؟

ملیطوس – چنین کسی نیست.

سقراط – اینکه تو مدعی هستی که من جوانان را فاسد میسازم عمداً میکنم یا به خطا رفته‌ام؟

ملیطوس – عمداً میکنی.

سقراط – خوب ملیطوس، تو با این جوانی این اندازه از من خردمندتری که میدانی بدان به همنشینان خود زیان و نیکان سود میرسانند و من به این پیری آنقدر نادانم که نمیدانم اگر پیروان خود را فاسد کنم ممکن است از آنها زیان به‌بینم و عالماً عامداً جلب این مضرت را برای خود مینمایم؟ ای ملیطوس، نه من این قضیه را از تو باور میکنم نه هیچکس دیگر، و امر از دو حال بیرون نیست یا من کسی را فاسد نمیکنم یا اگر میکنم از روی سهو و بلااراده است و در هر صورت تو مفتری هستی چه اگر سهواً می‌کنم قانوناً این محاکمه جا ندارد و کیفر بر من روا نیست بلکه مقرر است که خطاکننده را بطلبند و به پند و اندرز او را بر اشتباه خود آگاه سازند و یقین است که اگر من به خطای خود آگاه شوم از ارتکاب آن بازمی‌ایستم اما تو عمداً بد میکنی که مرا ندیده و تعلیماتم را نشنیده به داوری می‌کشانی و حال آنکه قانون کسانی را که سزاوار کیفر نیستند و فقط محتاج به اندرز میباشند از جلب به محاکمه معاف داشته است. پس ای آتنیان مبرهن شد که مدعی من هرگز در فکر تربیت جوانان نبوده و توجهی به این امر نداشته است.

اکنون ای ملیطوس باز جواب بده و بگو من جوانان را چگونه فاسد میسازم؟ به ادعای نو به ایشان تعلیم میدهم که ارباب انواعی را که ابناء وطن معتقدند قائل نباشند و خداوندان دیگر را بپرستند. آیا دعوی تو غیر از این است؟

ملیطوس – همین است.

سقراط – پس ای ملیطوس، تو را به همان خداوندانی که می‌پرستی سوگند میدهم مطلب را برای من و این قضات روشن کن، زیرا ندانستم مدعای تو چیست. آیا من میگویم خداوندان این کشور را نپرستید و به وجود ارباب انواع دیگر قائل شوید یا اینکه مطلقا وجود خداوندان را باور ندارم و انکار آنها را می‌آموزم؟

ملیطوس – من میگویم تو به هیچ خداوندی قائل نیستی.

سقراط – عجب ادعایی داری آیا من همانند مردم دیگر خداوندی خورشید و ماه را باور ندارم؟

ملیطوس – نه بخدا، ای آتنیان باور ندارد زیرا که خورشید را سنگ و ماه را خاک میداند.

سقراط – این بحث تو بر انکساغورس^[۴] است نه بر من، ای ملیطوس عزیز تو این اندازه به قضات بی‌اعتنایی و آنان را چنان نادان میپنداری که گمان میکنی نمیدانند کتابهای انکساغورس از این سخنها پر است وانگهی جوانان که هر روز میتوانند به نمایشگاه رفته یک درهم بدهند و این مطالب را بشنوند چگونه از من می‌آموزند؟^[۵] و اگر من این عقاید عجیب سخیف را به خود نسبت دهم و حال آنکه از من نیست آیا مرا دست نخواهند انداخت؟ به هرحال ادعای تو اینست که من به هیچ رب‌النوعی قائل نیستم؟

ملیطوس – آری به خدا به هیچ رب‌النوعی قائل نیستی.

سقراط – سخنهای غریب میگویی و تناقض می‌آوری. ای آتنیان گمانم که ملیطوس مردی بی‌شرم است و از روی جسارت جوانی این دعوی را برپا کرده که مرا بی‌آبرو کند گویا معما ساخته و میخواهد مرا بیازماید و با خود گفته است ببینم آیا سقراط که به دانشمندی معروف است برخواهد خورد که من او را دست انداخته‌ام و متناقض میگویم یا او و شنوندگان فریب خواهند خورد چه دعاوی که بر من میکند همه متناقض است و مانند آنست که بگوید سقراط گناهکار است که معتقد به خداوندان نیست و گناه او این است که عقیده به خداوندان دارد و البته این عنوان جز استهزا چیزی نیست و اگر فی‌الجمله به بیان من توجه فرمایید مطلب را روشن خواهم کرد. اما باز یادآور میشوم که در آغاز سخن درخواست کردم از اینکه به روش عادی خود عنوان مسائل میکنم رنجیده‌خاطر نشوید.
پس ای ملیطوس از تو میپرسم آیا در دنیا کسی هست که به وجود امور بشری قائل ولی منکر وجود افراد بشر باشد؟ ای قضات بفرمایید جواب بدهد و بیجهت غوغا نکند. آیا کسی هست که به وجود اسب‌سواری قائل ولی منکر وجود اسب باشد؟ نغمات نی را اثبات و نوازنده آن را نفی کند؟ نه ای مرد حسابی چنین کسی نیست و چون تو میخواهی خاموش باشی باید من بجای تو سخن بگویم. حال به این سؤال جواب بگو آیا کسی هست که به قوای ملکی قائل باشد و وجود ملک را منکر شود؟

ملیطوس – البته چنین کسی نیست.

سقراط – چقدر ممنونم که عاقبت جواب دادی اگرچه میل نداشتی و قضات تو را مجبور کردند. باری تو مدعی هستی که من بقوای ملک‌ها و وجود آنها قائلم و این مسئله را اقرار داری و در ادعانامه‌ات قسم یاد کردی و قول به ملائکه کهنه یا نو را به من نسبت دادی پس من وجود ملائکه را باور دارم آیا چنین نیست؟ بلی چنین است و سکوت تو را موجب رضا میدانم، مگر نه اینست که ما ملک‌ها را ارباب انواع میدانیم یا فرزندان ارباب انواع میشماریم؟

ملیطوس – آن چنین است.

سقراط – پس چون به اقرار تو من به ملک‌ها معتقدم و آنها ارباب انواعند درستی قول من ثابت است که تو طرح معما کرده و مرا دست انداخته یکجا میگویی بوجود ارباب انواع معتقد نیست، و از طرف دیگر نسبت اعتقاد به ملک به من میدهی و اگر هم ملک‌ها فرزند ارباب انواع‌اند هرچند فرزند ناجنس باشند بنا به قولی که مادر آنها را حوریه یا بشر گفته‌اند در هر صورت چگونه ممکن است کسی وجود فرزند رب‌النوع را باور کند و خود رب‌النوع را منکر شود. این سخن در سخافت چنان است که کسی بگوید استر از اسب و خر متولد میشود اما اسب وجود ندارد. پس ای ملیطوس جز این نخواهد بود که تو این دعوی را یا برای آزمایش من برپا کردی یا قصدت نزاع‌جویی و آزار بوده و بس، چه اگر کسی اندکی قوه تعقل داشته باشد هرگز تصدیق نخواهد کرد که شخص معتقد به امور متعلق به ارباب انواع و ملائکه باشد و وجود ملائکه و ارباب انواع را نفی کند، و من ای آتنیان بیش از این محتاج به دفاع نیستم و همین اندازه که گفتم کافی است تا مبرهن شود که من گناهی ندارم و دعوای ملیطوس بی‌وجه است.^[۶]

اما اینکه در آغاز گفتم من برای خود دشمنان بسیار تراشیده‌ام یقین بدانید که راست است و اگر محکوم شوم باعث آن ملیطوس و انوطوس نیستند، بلکه مایه هلاک من همانا دشمنی و کینه ابنای زمان است که بسا مردمان نیک را فدای هوای نفس بدخواهان کرده و بسیاری دیگر را هم فدا خواهند کرد زیرا امیدواری نیست که من آخرین مظلوم جنایت اشقیا باشم.

شاید کسی بگوید ای سقراط آیا شرمگین نیستی که در دنیا چنان زندگانی کردی که جان خود را به خطر انداختی؟ در جواب به معترض خواهم گفت اشتباه در اینست که اندیشه مرگ و زندگی نزد تو اهمیت دارد ولی چنین نیست و تنها چیزی که شخص با قدر باید نگران آن باشد اینست که آنچه میکند درست یا نادرست است، جوانمردی است یا ناجوانمردی، و گرنه دلاورانی که در محاصره طراوده^[۷] هلاک شدند باید همه سفیهان بوده باشند خصوصاً آخیلس^[۸] که برای گریختن از ننگ و عار همه مخاطرات را ناچیز میشمرد و مادرش چون او را برای کشتن هکتور^[۹] بی‌تاب دید گفت فرزند اگر به خون‌خواهی پاتروکلس^[۱۰] که دوست تو بود هکتور را بکشی خود هلاک خواهی شد چه مقدر شده که اجل تو بلافاصله پس از مرگ هکتور باشد. آن دلاور با این اخطار مخاطره را هیچ انگاشته زندگانی ننگین و مسامحه در خونخواهی دوستان خویش را از مرگ ناشایسته‌تر پنداشت و گفت از هلاک چه باک است قاتل را باید کیفر دهم و از ننگ برهم و در گوشه کشتی بیکار ننشینم و بر دوش زمین بار ننگین نباشم.
ای آتنیان این اصل مسلم است که چون کسی مقامی را شریف دانسته اختیار کند یا صاحب امری او را بر آن بگمارد و در آن پایدار بماند نه از مرگ بیندیشد نه از خطر بهراسد و شرافت را فدای سلامت ننماید و من اگر جز این میکردم گناهکار میبودم. در جنگهای پوتیده و آمفیپولس و دلیوم^[۱۱] در هرجا سرکرده‌های ما مرا به آن گماشته بودند پایداری و ایستادگی کرده‌ام، بارها جان خود را به خطر انداخته‌ام. پس در صورتی که به گمان خودم خداوند مرا مأمور فرموده تا عمر خویش را در تحصیل حکمت به سر برم و نفس خود و دیگران را به آزمایش درآورم اگر ترس جان یا خطر دیگر مرا به ترک این مقام وادارد آیا از من زشت نخواهد بود؟ آری اگر چنین میکردم گناهکار میبودم و آنزمان شایستگی میداشتم که بجرم بی‌اعتقادی باین محکمه جلب شوم برای اینکه از فرمان‌برداری خداوند سر پیچیده و از مرگ ترسیده و با بی‌دانشی خود را دانشمند دانسته‌ام، زیرا ای آتنیان کسی که از مرگ می‌ترسد بی‌دانشی است که خود را دانشمند میپندارد. یعنی چنین می‌انگارد که آنچه بر همه‌ کس مجهول است او میداند چه هیچکس مرگ را نمیداند چیست و از کجا که برای انسان بهترین نعمتها باشد و حال آنکه اگر کسی از مرگ بترسد از آنست که آن را بزرگترین بلیه میداند و البته هرکس مدعی دانستن چیزی باشد که آن را نداند جهل مرکب دارد و این سخت ننگین و زشت است. اما من از این رو با مردم دیگر تفاوت دارم و اگر براستی دانشمندتر از دیگران باشم از آنست که با جهل اینکه پس از زندگانی دنیا چه روی میدهد خود را به این مسئله دانا نمیپندارم تنها چیزی که من میدانم اینست که ارتکاب قبایح و نافرمانی نسبت به کسی که از ما بهتر و برتر است ننگ و عیب است و بنابراین از اموری که مصیبت بودن آنها را یقین ندارم نمیترسم و برای پرهیز از آن بامری که خطا میدانم دست نمیبرم.

انوطوس در بیانات خود کوشید تا بر شما مدلل سازد که یا سقراط را نمی‌بایست به داوری بکشید و یا اکنون که کشیده‌اید از کشتن او نباید بگذرید چه اگر رهایش کنید فرزندان شما به تعلیمات او کار کرده یکسره فاسد خواهند شد. اینک من به شما میگویم هرگاه به من بفرمایید ای سقراط ما به سخن انوطوس وقعی نمیگذاریم و از تو میگذریم مشروط بر اینکه دیگر دم از حکمت نزنی و از آزمایش مردم بگذری و اگر باز دیدیم باین کار پرداختی البته محکوم به اعدام خواهی شد پس اگر به این شرط مرا آزاد کنید. در جواب خواهم گفت ای آتنیان از شما ممنونم و شما را ارجمند میدارم اما اطاعت خدا را واجب‌تر از پیروی شما میشمارم و تا زنده‌ام دم از حکمت خواهم زد و همواره شما را موعظه خواهم کرد و به هر یک از شما برسم دست از سرزنش برنداشته به عادت دیرینه خود خواهم گفت ای نیکمردان با آنکه اهل آتن و از شهری هستید که به دانش و توانایی اشرف بلاد عالم است چرا شرم نمی‌کنید و جز اندوختن مال و طلب و جاه و مقام فکری ندارید و و گنجهای حقایق و سعادت را رها کرده در بند آن نیستید که روح خود را همواره بلند سازید؟ و اگر کسی از شما منکر من شود و ادعا کند که در فکر تربیت نفس خود است به قول اکتفا ننموده با او سؤال و جواب و احتجاج خواهم کرد و اگر بیابم که با وجود آن دعاوی فضیلتی ندارد او را از اینکه حطام فانی دنیا را بر نفایس بلند قدر حقایق برتری میدهد سرزنش کرده شرمسار خواهم ساخت.

اینست آنچه به پیر و جوان و همچنین ابناء وطن و بیگانگان میگویم و ابناء وطن را چون به من نزدیکترند بویژه مخاطب میسازم. چه این تکلیفی است که خدا مرا به آن مأمور فرموده و یقین دارم که به شهر شما مانند این عبادت دائم خداوند که من بجا میآورم سودی نرسیده و همّ من یکسره بر آنست که به همه شما از پیر و برنا مسلم سازم که اهتمام در امر بدن و مال و جاه به اندازه تهذیب نفس واجب نیست و همواره به شما میگویم که فضیلت از ثروت حاصل نمیشود بلکه ثروت از فضیلت بدست می‌آید و تمام نعمتهای خصوصی و عمومی از این راه دست میدهد پس اگر به گفتن این سخنان من جوانان را فاسد میکنم گناه من همین تعلیمات است چه اگر کسی ادعا کند که چیز دیگر میگویم یا خود به اشتباه است یا شما را به اشتباه می‌اندازد. پس خواه مسول انوطوس را اجابت کنید خواه نکنید و مرا آزاد نمایید یا ننمایید هرگز روش خود را تغییر نخواهم داد اگر چه هزار بار به معرض هلاک درآیم.

ای آتنیان، همهمه مکنید و درخواستی که در آغاز از شما کردم که سخن مرا بشنوید بپذیرید که از آن برخواهید خورد. چه مطالب دیگر نیز دارم که خوش‌آیند شما نیست اما بردباری کنید و یقین بدانید با وصفی که برای شما کردم اگر مرا بکشید زیان آن برای شما بیش از من خواهد بود و انوطوس و ملیطوس نمیتوانند بمن زیان برسانند زیرا که بدان نسبت به نیکان درمانده‌اند. ممکن است مرا محکوم به قتل یا تبعید با ضبط اموال یا محرومیت از حقوق ملی سازند و این جمله در نظر ملیطوس و یارانش مصائب عظیم است اما من این گمان ندارم و معتقدم بر اینکه بالاترین شقاوتها کاری است که الآن انوطوس میکند یعنی در کشتن بیگناه میکوشد.

پس ای آتنیان اکنون برخلاف آنچه نمودار است من از خود دفاع نمیکنم بلکه در حفظ شما میکوشم چه اگر مرا محکوم سازید نسبت به خداوندان نافرمانی و کفران نعمت خواهید کرد و چون بمیرم دیگر به آسانی مانند مرا نخواهید یافت زیرا که اگر در مثل مناقشه نکنید خواهم گفت حال شما مانند اسبی نجیب و تنومند است که بسبب همان بزرگی خود سنگین و وامانده شده و محتاج به مهمیز است تا بیدار شود و بجنبد و مرا خداوند برای انجام همین خدمت به شهر شما بستگی داده و به عقیده خودم مأمور ساخته است که شما را برانگیزم و نیش بزنم و همواره سرزنش نمایم و هیچ‌گاه از شما غافل نشوم و یقین بدانید کس دیگر نخواهید یافت که مانند من این وظیفه را ادا کند و اگر از من بشنوید مصلحت شما در اینست که مرا زنده بگذارید. اما ممکن است مانند اشخاص خواب آلوده که چون کسی ایشان را بیدار کند خشمناک میشوند شما هم بر من خشم کرده هوای نفس انوطوس را پیروی کنید و نسنجیده مرا محکوم سازید و در آن صورت بقیه عمر خود را به خواب خواهید گذرانید، مگر آنکه خداوند درباره شما تفضل فرموده دیگری را بفرستد که مانند من باشد. و دلیل بر اینکه مرا خداوند به شهر شما فرستاده اینست که طبیعت بشری روا نمیدارد کسی سالهای دور از کارهای شخصی خود را رها کرده بکار مردم پردازد و به هرکس آویخته او را مانند پدر یا برادر بزرگتر اندرز کند و همواره پند دهد که از راه راست بدر نشود خاصه اینکه در ازای اندرز و پند خود حقی و مزدی نخواهد و دیدید با آنکه مدعیان من با این بیشرمی بمن تهمت و افترا زدند باز دلیری و قدرت نکردند مدعی شوند که من از کسی اجر و مزدی درخواست کرده باشم زیرا که گواهی بر این مدعا نمییافتند و حال آنکه من برای ادعای خود شاهد صادق دارم و آن تهی دستی من است.

شاید به من اعتراض کنید و بگویید چرا با افراد بطور خصوصی گفتگو کرده پند میدهی و هیچگاه دلیری نمیکنی که به انجمنهای ملی حاضر شده اندیشه‌ها و پندهای خود را بعامه عرضه بداری؟ ای آتنیان آنکه مرا از این کارها بازداشته همان فرشته مخصوص من بوده واژه ناخوانا یعنی ندای الهی که مکرر گفتگوی آن را شنیده‌اید و ملیطوس از نادانی آنرا موضوع ادعای خود بر من ساخته است آن فرشته از کودکی در پی من بوده بهیچگاه بهیچ کاری بمن فرمان نداده و آواز او را نمیشنوم مگر وقتی که میخواهد مرا از کاری باز دارد و هرگاه خواسته‌ام به کارهای کشور مداخله کنم جلو گرفته و بسیار بجا بوده است چه یقین بدانید که اگر من بآن کارها دست برده بودم دیری بود که از بند زندگی رهایی یافته و برای شما و خودم کاری انجام نداده بودم. از اینکه من بی‌پرده سخن می گویم آزرده مشوید و بدانید هر کس بخواهد از روی راستی و جوانمردی با قومی سخن بگوید خواه شما باشید یا دیگری بر آن شود که آن گروه را از ستم و کارهای ناسزا باز دارد هر آینه دچار عقوبت خواهد شد و کسی که در راه دادگری کوشش مینماید اگر نخواهد رشته حیاتش بزودی گسیخته شود باید در زندگانی خصوصی بماند و عنوان مرد سیاسی اختیار نکند و اینک دلائل قوی بر این مدعا برای شما خواهم آورد و بقول اکتفا ننموده براهین فعلی که نزد شما معتبرتر است اقامه خواهم کرد.

پس بشنوید که بر من چه گذشته تا بدانید که ترس جان هیچگاه مرا از ممانعت ظلم بازنمیدارد و با این حال اگر در امور عامه دخیل میشدم البته به مخاطره میافتادم اکنون برای اثبات قول خود بی‌پروا – اما با کمال راستی – سخن خواهم گفت.

ای آتنیان میدانید که من هیچ زمان دارای منصبی نبوده‌ام و از کارهای دولتی تنها عضویت مشورتخانه داشته‌ام یعنی در آن دوره که زمام امور بدست طائفه انطیوکید درآمد بمناسبت اینکه من از آن تیره هستم در امور کشور شرکت یافتم.^[۱۲] اتفاقاً در همان دوره شما بر آن شدید که یکباره ده کس از سرداران را به محاکمه بکشید بگناه اینکه جنازه هموطنان را که در جنگ دریایی بهلاک رسیدند جمع‌آوری ننموده بودند، و این دعوی از دادگری دور بود و شما خود از آن پس دانستید و پشیمان شدید در آن هنگام از اعضای شوری تنها کسی که بمخالفت دلیری کرد و شما را از خلاف قانون مانع شد من بودم و با اینکه سخنوران تهیه اقامه دعوی بر من میدیدند و شما مرا تهدید میکردید و غوغا برآورده بودید نترسیدم و تحمل مخاطره را در پیروی قانون و عدالت سزاوارتر دانستم از اینکه ترس زندان یا مرگ را به خود راه داده در چنین ظلم فاحش با شما موافقت کنم.

این واقعه در زمانی واقع شد که شهر ما هنوز حکومت ملی داشت اما پس از آنکه حکومت خواص برقرار گردید فرمانروایان سی‌گانه مرا با چهار نفر دیگر به طولوس خواستند و بر آن گماشتند که لئون را از سالامین بیاوریم تا او را بکشند و آنان از این فرمانها به بسیار کسان میدادند تا گروهی فراوان را به کارهای ناپسند خود انباز کرده باشند. در آن هنگام من بکردار نه به گفتار نمودار کردم که بهیچوجه پروا از مرگ ندارم و اهتمام من تنها بر آنست که ستم و خلاف رضای خدا نکنم و با آنکه همه کس از آن فرمانروایان بیمناک بود توانایی آنان مرا پریشان نساخت و شریک ستمکاری ایشان نگردیدم. چون از طولوس بیرون شدیم آن چهار نفر دیگر به سالامین رفتند و من بخانه برگشتم و شکی نیست که اگر حکومت فرمانروایان بزودی سرنگون نشده بود من در ازای آن نافرمانی جان میدادم و گروهی از ابناء وطن بر درستی سخن من گواه میباشند.

در این صورت اگر من به کارهای سیاسی داخل شده و هم در آنحال بر حسب وظیفه انسانیت پا بر منافع و اغراض گوناگون مالیده تنها جانب دادگری را نگاه میداشتم آیا باور میکنید که چنین عمر دراز میکردم؟ یقین است ای آتنیان که نه برای من چنین چیزی میسر میشد نه برای دیگری اما من تنها چیزی که در تمام عمر پیشنهاد خود ساخته‌ام اینست که نه خصوصی نه عمومی از هیچکس زیر بار نقض عدالت نروم حتی از همان فرمانروایانی که مفتریان میخواهند ایشان را از مریدان من شماره کنند.

من هیچگاه کار خود را تعلیم قرار نداده‌ام هرگاه بعضی از پیران یا جوانان آمیزش مرا خواستار شده و بصحبت من گراییده‌اند از همراهی با ایشان دریغ نکرده‌ام زیرا از کسانی نیستم که برای سخن‌گفتن مزد بخواهم رفتارم با توانگر و درویش یکسان است اگر بخواهند از من پرسش کنند مجال میدهم و اگر حاضر برای جواب باشند از آنان پرسش میکنم هریک از آنها که صالح شوند هنر خود نمیپندارم و اگر فاسد گردند نیز عیب خویش نمیشمارم زیرا که مایه آن صلاح و فساد من نیستم و هرگز پرورش کسی را گردن نگرفته‌ام و در واقع چیزی به مردم نیاموخته‌ام و اگر کسی مدعی شود که جز آنچه در پیش همه‌ کس میگویم از من خصوصی چیزی آموخته یا سختی شنیده یقین بدانید که راست نیست.

ای آتنیان اکنون دانستید چرا بیشتر مردم مایلند این اندازه با من بنشینند و سخن مرا بشنوند راستی را بشما گفتم علت آنست که خوش دارند از اینکه با جهال مدعی دانش نبرد نموده ایشان را ملزم سازند و اینکار حقیقةً بی‌لذتی نیست ولی چنانکه پیش از این بشما گفتم مرا خداوند بر این وظیفه برگماشته و بوسیله ندای غیبی و خواب و راههای دیگر که برای نمودار ساختن مشیّت خود به مردم دارد از آن آگاه ساخته است.

اگر آنچه به شما گفتم راست نیست الزام من برای شما آسان است چه هرگاه من مایه فساد جوانان شده و کسی را فاسد ساخته بودم البته آنها که عمری گذرانده و دانسته‌اند من بایشان در روزگار جوانی تعلیمات ناسودمند داده‌ام بروی من برمیخاستند و کیفر مرا میخواستند و اگر آنان خود این اقدام نمیکردند وظیفه پدران و برادران و اعمام ایشان بود که از فاسدکننده فرزندان و برادران و برادرزادگان خویش کینه‌خواهی نمایند، و من در این انجمن گروهی از آنان می‌بینم مانند اقریطون که با من همشهری و هم‌سن است و پدر کریطوبول حاضر است و لوسانیاس پدر اسخینوس که در اینجا حضور دارد و انطیفون پدر اپیکی‌نوس و بسیاری دیگر که برادرانشان با من نشست و برخاست کرده‌اند مانند نیقوستراتوس پسر تیوزولیدس و برادر طئودوتس که مرده و نمیتواند به برادر خود چیزی بگوید. دیگر از کسانی که می‌بینم پارالوس پسر دمودوکوس و برادر طئاگس است و ادیمانطوس پسر آریطون و برادرش افلاطون که در پیش شماست و انطودورس برادر اپولودورس وجمعی دیگر که ملیطوس از میان ایشان یکی دو نفر را لااقل میبایست در دعوای خود بگواهی طلبیده باشد و هنوز هم وقت نگذشته و من روا میدارم که اگر میتواند گواه بیاورد، اما قضیه برعکس است و این کسان همه حاضرند از من دفاع کنند با آنکه بادعای انوطوس و ملیطوس من فرزندان و برادران ایشان را فاسد ساخته‌ام و در اینجا دفاع و گواهی آنها را که بسبب من فاسد شده‌اند دست‌آویز نمیکنم شاید دفاع ایشان محل ریب باشد لیکن خویشان و اولیای آنها که از سخنان من فاسد نشده و در مراحل زندگانی پیش رفته‌اند بچه دلیل از من هواخواهی دارند؟ آیا جز اینست که ملیطوس دروغ میگوید و من راستگو هستم؟ اینست ای آتنیان دلایلی که من برای دفاع خود میتوانم بیاورم و آنها هم که مسکوت گذاشته‌ام از همین قرار است.

اما شاید از میان شما بعضی بیاد بیاورید که وقتی بپای محاکمه آمده و چون دچار خطر جزیی شده‌اند از قضات التماس و استرحام نموده و برای اینکه دل ایشان را به درد آورند کودکان و همه خویشان و دوستان خود را در اینجا حاضر ساخته و بتضرع و زاری پرداخته‌اند و من با آنکه در معرض بزرگترین مخاطرات میباشم آن وسائل را بکار نبرده‌ام و شاید این تفاوت احوال ایشان را بیشتر بر من برانگیزد و از روی خشم درباره من رأی دهند اگرچه باور نمیکنم این نوع کسان در میان شما باشند. اما اگر فرضاً چنین اندیشه برای کسی از شما بیاید آنچه میتوانم بگویم اینست که ای عزیز من هم خویشان و بستگان دارم و بقول شاعر و حکیم بزرگ همر (اومیروس) از سنگ و درخت بار نیامده‌ام بلکه آدمی‌زاده‌ام و گذشته از خویشان سه پسر دارم که یکی از آنها در جوانی است و دو دیگر کودکند ولی آنها را برای سوزآوردن دل شما و فراهم‌ساختن مایه رهایی خویش در اینجا حاضر نخواهم کرد نه از آنکه میخواهم لجاج کنم یا سر بزرگی نمایم تا شما را خوار بشمارم بلکه منظور من نگاهداری شرافت و آبروی شما و شهر شماست. این که من برابر مرگ بی‌پروا باشم یا نباشم مسئله دیگری است اما زشت و ناشایسته میدانم که در این سالخوردگی با آوازه دانشمندی که درست یا نادرست دریافته‌ام به آن وسائل دست ببرم و چون بر دلها گذشته است که من بر بیشتر همگنان برتری دارم اگر ضعف نفس نمودار کنم برای قوم من سرشکستگی خواهد بود. بعضی را که آوازه دانشمندی یا دلاوری یا فضایل دیگر داشته و از بزرگان شهر به شمار رفته‌اند دیده‌ایم که چون به محاکمه رفته‌اند خواری‌های عجیب از خود نمودار ساخته و مایه شرمساری فراهم آورده و حکم قتل را مصیبتی بزرگ پنداشته چنانکه گویی اگر محکوم نمیشدند زندگانی جاوید میداشتند. بگمان من آن کسان ننگ این شهر بوده زیرا که بر بیگانگان چنین وانموده‌اند که در میان آتنیان کسانی که افضلند و دیگران آنها را برای رساندن به جایگاههای بلند برمیگزینند و بر خود برتری میدهند از زن کمترند. پس کسانی که نامی دارند نباید چنین کنند و شما هم نباید بگذارید و تصمیم کنید که هر کس وسایل رقت‌انگیز بکار برد و شهر شما را ریشخند سازد به محکومیت سزاوارتر خواهد بود تا آنکه با شکیب و آرام منتظر صدور حکم میشود و کار خود را به قضات وامیگذارد.

از انظار مردم گذشته بعقیده من استرحام از قاضی و بخشش خواستن باستغاثه و التماس روا نیست باید او را قانع نمود و بیگناهی خود را ثابت کرد چه قاضی بر کرسی قضا ننشسته تا پیروی میل و هوای مردم کند بلکه باید از قانون پیروی نموده داد را فرمانروا سازد و بر این شرط سوگند یاد کرده و در توانایی او نیست که هر کس را بخواهد بخشد. پس ما نباید شما را به مخالفت سوگند خو بدهیم شما هم نباید بگذارید گرفتار این عادت شوید و اگر چنین کنیم هر دو جماعت در پیشگاه خداوند گناهکار خواهیم بود.

پس ای آتنیان نباید چشم داشته باشید که من در نزد شما به کارهایی دست ببرم که از قاعده شرافت و عدالت و دیانت دور میدانم. خاصه هنگامی که ملیطوس مرا متهم به بیدینی مینماید؛ و اگر به تضرع و زاری شما را دلسوز سازم و به شکستن سوگند وادارم بدیهی است که انکار خداوندان را به شما آموخته و در عین اینکه میخواهم اثبات بیگناهی کنم بی‌اعتقادی خود را ثابت خواهم نمود اما چنین نیست و من از مدعیان بیشتر به وجود باری یقین دارم؛ و کار خود را به شما و خداوند وامیگذارم تا هر قسم مصلحت من و شما اقتضا دارد حکم صادر نمایید.^[۱۳]

ای آتنیان به چندین دلیل محکومیت در من تغییر حالی نداد؛ و جهت اصلی آنست که آماده و منتظر این حکم بودم، تا آنجا که از چگونگی آراء در شگفتم. یعنی امیدوار نبودم کسانی که بر گناهکاری من رأی میدهند این اندازه کم باشند. اکنون می‌بینم اگر سه رأی دیگر میداشتم بیگناه میبودم؛ و میتوانم بگویم بر ملیطوس چیره شده‌ام بلکه یقین است اگر انوطوس و لوقون بروی من برنخاسته بودند ملیطوس دارای خمس آراء نمیشد و هزار درهم جریمه میداد.^[۱۴]

اکنون او مجازات قتل برای من میخواهد باکی نیست، اما من چه پیشنهاد میکنم؟ البته آنچه را سزاوارم میگویم که چه کیفر بر من رواست چون چنین دانسته‌ام که باید از زندگی آسوده دست کشیده از پی آنچه‌ مردم دیگر آرزومندند نروم و از مال و منافع شخصی و فرماندهی لشکر و جلوه‌گری در سخنوری و حکومت و دسته‌بندی و فرقه‌بازی بگذرم و یقین داشتم که با اینکه پای‌بند راستی و درستی هستم دست بردن به آن کارها مایه تباهی من خواهد بود و نخواستم در راهی قدم بگذارم که برای شما و خودم سودی نداشته باشد و بهتر دانستم که به هریک از شما بی‌ریا خدمتی بکنم که از هرچیز بالاتر است یعنی نمودار سازم که به خود بیشتر باید بپردازید تا به آنچه به شما تعلق دارد و اول باید عاقل و کامل گردید آنگاه بر سر کار کشور روید و این اصل را در همه چیز باید رعایت کنید در این صورت آیا من چه سزاوارم؟ یقین است که اگر در باره من داد روا بدارید باید نوازش کنید نوازشی که مناسب حال من باشد. ببینید چه در خور مردی به بینوایی من است که احسان‌کننده شما هستم و باید مجال و فراغت داشته باشم تا تمام اوقات خود را به پند و اندرز شما صرف کنم آیا جز اینکه مرا در پروطانه^[۱۵] نگاهداری نمایید چیزی درخور من هست؟ گمانم شایستگی چنین مردی بیش از کسانی باشد که در بازیهای المپیک^[۱۶] در اسب‌دوانی و ارابه‌رانی بر دیگران پیشی گرفته‌اند زیرا که آنان از هنرنمایی خود خشنودی ظاهری به شما میدهند و من سعادت حقیقی میبخشم و آنان نیازمند باین دستگیری نیستند و من نیازمندم پس اگر بخواهم مطابق عدل و انصاف پاداشی درخور خود تعیین کنم باید بخواهم که مرا در پروطانه نگاهداری نمایید.
ای آتنیان شاید گمان برید این سخن من از روی همان سرگرانی است که چند دقیقه پیش مرا از تضرع و زاری باز داشت اما چنین نیست و علت آنست که مطمئن هستم که هرگز عمداً به کسی آزار نکرده‌ام و امروز چون وقت کم بود نتوانستم این امر را بر شما ثابت کنم. اگر قانون مقرر نبود بر اینکه محاکمه در یک روز انجام یابد^[۱۷] و چندین جلسه دوام می‌یافت، چنانکه در جاهای دیگر رسم است، یقین دارم که بر شما مدلل میساختم. اما در چنین زمان اندک چنان بهتان بزرگ را چگونه از خود دور توانم نمود؟ و چون مطمئنم که به کسی آزاری نرسانیده‌ام چگونه به خود آزار نموده خویش را شایسته مجازات بدانم و تعیین کیفر کنم؟ اگر برای دور ساختن از چیزی است که ملیطوس درباره من میخواهد به راستی نمیدانم مرگ خیر است یا شر، در این صورت چرا از یک مصیبت احتمالی گریخته خود را به کیفری برسانم که به یقین آن را مصیبت میدانم؟ چه اگر حبس دائم بخواهم چرا تا زنده‌ام خود را گرفتار زندانبانان کنم؟ و اگر به جزای نقدی محکوم شوم با این قید که تا آن را نپرداخته‌ام در بند باشم آن نیز همچون حبس دائم است زیرا که توانایی پرداخت جریمه ندارم. اگر تبعید اختیار کنم شاید بپذیرید اما باید عشق به زندگانی مرا یکسره نابینا کرده باشد تا نبینم که شما که همشهریهای من بودید تاب گفتگوها و سخنان مرا نیاوردید و چنان بر شما گران آمد که تا مرا از خود دور نساختید آسوده نشدید. پس دیگران بطریق اولی تاب نخواهند آورد و آیا زندگانی بر من روا خواهد بود اگر در این پیری از آتن رانده شده دیار بدیار سرگردان و مطرود باشم؟ چه بخوبی میدانم که همه‌ جا جوانان دنبال من خواهند آمد پس اگر با ایشان نسازم آنها مرا دور خواهند کرد و اگر بسازم پدران و خویشان ایشان به سبب آنان مرا تبعید خواهند نمود.

اما شاید بگویید ای سقراط، چون از ما دور شدی چه بهتر که آسوده بنشینی و خاموشی گزینی؟ این است آنچه فهمانیدنش به بعضی از شما بسیار دشوار است چه اگر بگویم بهترین نعمتها برای انسان آنست که همه روزه از تقوی و فضایل و سایر چیزهایی که از من شنیده‌اید گفتگو کند و درباره خود با دیگران تحقیق نماید – چون زندگانی بی تحقیق زندگانی نیست – آن را هم نخواهید پذیرفت، لیکن ای آتنیان با آنکه نمیتوانید باور کنید راستی همین است که گفتم.
باری من عادت ندارم خود را شایسته هیچگونه مجازات بدانم اگر توانگر بودم جزای نقدی که بتوانم بپردازم درباره خود تعیین میکردم چه آن برای من مصیبتی نمیبود اما آن را هم نمیتوانم چون چیزی ندارم مگر آنکه راضی شوید که جریمه‌ام تناسب با توانایی من باشد در آن صورت شاید بتوانم یک مین^[۱۸] نقره بدهم. افلاطون و اقریطون و کریطوبولس و اپولودوروس که در اینجا حاضرند به من اصرار میکنند که سی مین پیشنهاد کنم. پس سی مین جزای نقدی درباره خود روا میدارم و همین کسان که نام بردم و اعتبار شایان دارند ضامن پرداخت خواهند بود.^[۱۹]

ای آتنیان، راستی اینکه از بی‌صبری بار سرزنشی بر دوش گرفتید و موقع به دست عیب‌جویان خود دادید تا از جهت مرگ سقراط دانشمند به دولت شما سرزنش نمایند زیرا هرچند من دانشمند نیستم آنها علی‌رغم شما مرا دانشمند خواهند خواند ولیکن اگر اندکی درنگ کرده بودید من که پیرم و پا بر لب گور دارم هنگام مرگم بالطبیعه میرسید و مقصود شما حاصل میگردید، روی سخنم به همه قضات نیست و مخاطب من آنانند که حکم قتل مرا داده‌اند. شاید گمان کنید محکومیت من از آنست که در بیان مطلب هنرمند نبودم و سخن مؤثر بکار نبردم و آنچه باید گفت و کرد نگفتم و نکردم. نه، ای آتنیان از این جهت کوتاهی نداشتم نقص کار من این بود که دلیری و بیشرمی نکردم و نخواستم مزاج‌گویی کنم و آنچه را که شما طالب شنیدن آن هستید بگویم و برای خاطر شما ناله و گریه و زاری کنم و همان فرومایگی‌ها که هر روز از متهمین مشاهده میکنید و من شایسته خود نمیدانم نمودار سازم اما من برای دور ساختن مخاطره روا ندانستم به این پایه از ننگ و عار فرود آیم و اکنون که حکم داده‌اید نیز پشیمان نیستم از اینکه به پستی تن درنداده‌ام، و به مردن با این نحو دفاع که کردم خوش‌ترم تا اینکه بخواهش و التماس زنده بمانم.
در محاکمه نیز مانند محاربه کسی نباید برای حفظ جان هر دست‌آویزی را بکار ببرد چه بسیار میشود که در جنگها اگر شخص حربه خود را بیندازد و از دشمن امان بخواهد به آسانی حفظ جان می‌نماید و در مخاطرات دیگر نیز چنین است و برای احتراز از مرگ وسائل بسیار هست بشرط آنکه شخصی حاضر باشد که هر سخنی بگوید و هر عملی بکند.
آری ای آتنیان گریز از کشته‌شدن دشوار نیست آنچه دشوار است پرهیز از ننگ است چه آن زودتر و تندتر از مرگ میرسد من چون پیر و افتاده‌ام به آن بلیه که آرام‌تر میآید گرفتار شدم و مدعیان من که نیرومند و چالاک هستند به آن دیگری که شتاب دارد یعنی ننگ و شقاوت دچار میشوند و اکنون ما همه از اینجا میرویم من سزاوار مردن شناخته شده و آنها محکوم به دروغ‌گویی و بیدادگری میباشند. من از پیش‌آمد خود باک ندارم ایشان هم بحاصل خویش خشنودند و در دائره قسمت داد رفته و هرکس آنچه سزاوار بوده دریافته است.

پس ای کسانی که مرا محکوم نمودید اینک آنچه به شما روی میدهد پیشگویی میکنم زیرا که چون مرگ نزدیک میگردد بهتر میتوان پیشگویی نمود. پس شما را آگاه میسازم که چون من بمیرم کیفر شما بزودی خواهد رسید و آن به خدا تلخ‌تر خواهد بود از شربت مرگی که به من میچشانید. مرا میرانید تا از بازپرسی که در کارهای شما میشود رهایی یابید، اما بدانید که عکس آنچه مقصود دارید حاصل خواهد شد و بجای من که یک تن بیش نیستم گروهی به سرزنش شما برخواهند خاست که تاکنون من جلوگیر ایشان بودم و شما نمیدانستید، اما پس از آنکه من مردم آنها چون جوان‌ترند بر شما نکته‌گیری و مزاحمت بیشتر خواهند کرد. چه اگر گمان کرده‌اید که باید مردم را بکشید تا کسی شما را از جهت بدکاری سرزنش نکند به اشتباه افتاده‌اید و این شیوه برای رهایی از دست ملامتگر نه شایسته و نه سودمند است و راه ساده‌تر و پسندیده‌تر آنست که بجای بستن دهانها و بریدن زبانها خود را به راستی نیکو نمایید و در راه راست قدم نهید.
این بود آنچه به محکوم کنندگان خود میخواستم بگویم و از ایشان درمیگذرم.

اما شما که بر بیگناهی من رأی دادید دوست دارم که تا قضات مشغولند و مرا به جایی که باید از زندگی رهایی یایم نبرده‌اند با شما گفتگو کنم. پس خواهش دارم باز یک دم با من بمانید تا چون هنوز فرصتی هست و مانعی برای صحبت نیست از معنی پیشامدی که برای من دست داده دوستانه شما را آگاه سازم.

بلی ای قضات من، یعنی ای کسانی که حقاً بر من حکومت کرده‌اید امروز قضیه عجیبی بر من رخ داده است، ندای الهی که همه عمر همراه من بود و غالباً مرا متنبه میساخت و هیچ نکته‌ای را فرو نمیگذاشت امروز که من در این حال واقع شده‌ام و بیشتر مردم آن را بزرگترین بدبختی‌ها میدانند بهیچوجه اخطاری بمن ننمود نه بامداد که از خانه بیرون میآمدم اعلامی کرد نه زمانی که به این محضر حاضر میشدم نه ساعتی که به گفتگو آغاز میکردم و هرچند بسیار شده که در میان سخن مرا از گفتن بازداشته است امروز با هیچیک از رفتار و گفتار من مخالفت نکرده است و من به شما میگویم که این البته از آنست که آنچه بر سر من میآید خیر است و مردم اشتباه میکنند که مرگ را مصیبت می‌پندارند همین برای من دلیلی محکم است که اگر آنچه من امروز کردم درست نمی‌بود البته خداوند مرا از آن باز میداشت.

در واقع خیر بودن مرگ و بجا بودن امیدواری ما به اندک تأمل نمودار میگردد چه امر از دو حال بیرون نیست یا کسی که می‌میرد هیچ میشود پس دیگر چیزی در نمی‌یابد یا چنانکه می‌گویند گذر کردن نفس است از جایی بجایی دیگر. هرگاه شق اول راست باشد خوابی است آسوده هیچ نوع رؤیا آن را پریشان نمیسازد و عجب نعمتی است چه اگر کسی شبی را به کمال آرامی بگذراند و هیچگونه خواب نبیند پس آن را با شبها و روزهای دیگر بسنجد و بخواهد از روی راستی بداند که در مدت عمر چند شبانه‌روز خوشتر از آن شب گذرانیده یقین دارم که هرکس باشد حتی شخص شاهنشاه^[۲۰] اذعان خواهد کرد که آن روزها و شبها بسیار معدود بوده است. پس اگر مرگ چنین خوابی باشد بی‌شبهه من آن را خیری بزرگ میدانم زیرا که در آن صورت گذشت زمان همه مانند یک شب خواهد بود.

اما اگر مرگ گذر کردن است از جایی به جای دیگر و این سخن راست است که آنجا میعادگاه همه مردم است چه نعمت از این بهتر تصور میتوان کرد زیرا مثلا در دنیا شخص گرفتار کسانی است که مدعی دادگری میباشند ولی در آخرت با دادگران حقیقی مانند مینوس و ادامانطوس و ایاکوس و تریپتولموس^[۲۱] و اولیاء دیگر که در زندگی دادگر بودند و گفته میشود که اکنون آنجا داوری میکنند همنشین خواهد بود آیا این مسافرت ارزش ندارد؟ آیا شما همنشینی با کسانی مانند اورفائوس و موزیوس و هیسیودوس و اومیروس را از هر نعمتی برتر نمیدانید؟ و اگر این راست است من هزار بار به مردن راضیم، و آن دمی که با پالامیدوس و ایاکوس^[۲۲] پسر تالامونوس و هر یک از دلاوران قدیم که در دنیا ستم دیده و به ناحق محکوم شده‌اند گفتگو کنم بی‌اندازه خشنود خواهم بود از اینکه با آن اشخاص سؤال و جواب کنم و دنباله کاری را که در دنیا میکردم از دست نداده کسانی را که به راستی دانشمند میباشند از آنانکه نادان و مدعی دانشند تشخیص دهم.

ای قضات من، آیا نعمت بزرگی نیست که شخص بتواند کسی را که آن لشکر انبوه را به طرواده برد بیازماید یا با اودیسه یا سیزوف^[۲۳] با آنهمه مردها و زنهای دیگر گفتگو و نشست برخاست کرده آنها را آزمایش کند؟ واقعاً عجب سعادتی است خاصه آنکه در آنجا بیم آن نیست که برای این عمل محکوم به قتل شود؛ چه یکی از برتریهای اهل آخرت بر مردم دنیا از قراری که میگویند این است که زندگی جاودانی دارند و نمی‌میرند.

پس ای قضات من، از مرگ امیدوار باشید و یقین کنید که مردم نیکوکار نه در زندگی بد می‌بینند نه پس از آن؛ و خداوند هیچگاه رحمت خود را از آنها دریغ نمیدارد. آنچه اکنون برای من پیش آمده از تصادف و اتفاق نیست و یقین دارم خیر من در اینست که دیگر زنده نمانم و از همه اندیشه‌های دنیا آسوده شوم و بهمین جهت ندای الهی امروز به من سخنی نگفته است. پس از کسانی که بر من اقامه دعوی کردند و آنها که مرا محکوم ساختند چندان دلتنگی ندارم، با آنکه میدانم نیت ایشان خیر نبوده و سر آزار من داشته‌اند، و اگر از آنان گله‌مند باشم حق با منست.
اما یک درخواست از شما دارم و آن اینست که چون فرزندان من بزرگ شوند تمنی میکنم هرگاه دیدید مال را از فضیلت برتر می‌شمارند و با آنکه هیچ چیز نیستند خود را چیزی می‌پندارند، همان گونه که من به شما آزار کردم شما نیز به آنها آزار کنید و البته آنها را شرمگین سازید از اینکه به آن کارها که سزاوار اعتنای ایشان است توجه نمی‌نمایند و درباره خود پندار دارند، زیرا که من با شما این شیوه را داشتم و اگر شما هم این تفضل بفرمایید من و فرزندانم از سپاسگزاری و دادگری شما ممنون خواهیم بود.

اینک وقت آن رسیده که از یکدیگر جدا شویم، من آهنگ مردن کنم و شما در فکر زندگی باشید اما کدام‌یک بهره‌مندتریم، جز خداوند هیچکس آگاه نیست.